snmz_kriz

Türkiye ekonomisi, 2001 yılında yaşanan derin krizin ardından bir kez daha ciddi risklerle karşı karşıyadır. Türkiye'nin kapısını yıllar sonra yeni bir ekonomik kriz çalmaktadır. Dünya ekonomisinde 2007 yılının ikinci yarısından itibaren gözlenmeye başlanan, ABD kaynaklı durgunluk eğilimi ve likidite sıkışıklığı Türkiye'yi tehdit etmektedir. ABD'de yaşanacak çalkantının, AB, Japonya ve Çin'e yansımasına ve tüm dünya ekonomilerini etkilemesine kesin gözüyle bakılmaktadır. Ancak Türkiye ekonomisinin önümüzdeki dönemde yaşayacağı zorlukların, tek nedeni dünya piyasalarındaki bu olumsuz gelişmeler değildir.

AKP hükümeti tarafından bir “başarı hikayesi” olarak sunulan 2001 sonrası yılların aslında, ekonomideki zaafların derinleştiği ve emekçilere daha zorlu yaşam koşullarının dayatıldığı bir dönem olmuştur. Ekonominin rekor düzeylerde büyümesi, kişi başına düşen milli gelirin yükselmesi, ihracatın artması, yabancı sermaye girişlerinin sıçraması; hükümetin “işler yolunda” söylemini desteklemek için gündeme getirilmiştir

Oysa, ekonomik büyümenin sürdürülebilir olmadığı ve tıkanacağı, milli gelirdeki yükselmenin dolardaki değer kaybından kaynaklandığı, ihracat artışına ithalat patlamasının eşlik ettiği gerçeği gözlerden kaçırılmaya çalışılmıştır. Cari açık hızla sürdürülemez bir seviyeye gelmiştir. Aynı yıllarda ekonomiye giren yabancı sermayenin büyük kısmının ise AKP hükümetinin imza attığı özelleştirme uygulamalarından kaynaklandığı bilinmektedir. Tüpraş, Türk Telekom, Erdemir ve Tekel gibi sanayinin lokomotifi kamu işletmeleri alelacele satılarak, ülkenin geleceği belirsizliğe itilmiştir. Yabancı sermaye, bu süreçte ülkede tek çivi çakmadan yerli işletmeleri bir bir ele geçirmektedir. Türkiye ekonomisinin çarkları, yüksek faize gelen sıcak para ile finanse edilmektedir.

Enflasyonla mücadele doğrultusunda uygulanan ekonomik politikalar nedeniyle yalnızca emekçiler kemer sıkmak durumunda kalmışlardır. Söz konusu dönemde, iddia edilenlerin aksine gelir dağılımı düzelmemiş, daha eşitsiz hale gelmiştir. Hükümet, enflasyonun tek haneli rakamlara düşmesi ile övünürken, yoksul emekçi kesimlerin enflasyonunun açıklanan resmi rakamların iki katından fazla olduğunu gizlemiştir. Emekçiler yoksullaşırken, işsizlik tehdidi de giderek artmaktadır. Ekonomide artık tıkanma noktasına gelen büyüme istihdam yaratmamaktadır. İşsizlik, resmi rakamlarda bile ciddi bir artış içerisindedir.

Kılavuzu IMF ve Dünya Bankası olan AKP'nin yarattığı ekonomik tabloya ilişkin, kriz riskinin artmasıyla sermayenin de uyarıları yoğunlaşmaktadır. Türkiye kapitalizmi, yaklaşan krize sermaye yanlısı ekonomik önlemler ile hazırlanmaya başlamıştır. Sosyal Güvenlik Yasa Tasarısı, kamuoyuna duyurulan İstihdam Paketi, bölgesel asgari ücret, yerel idareleri piyasa mekanizmalarına bırakacak düzenlemeler gündemdedir. Hayata geçirilmeye çalışılan düzenlemelerle emekçilerin en temel kazanımları, bir kez daha kriz ve maliyetler gerekçesiyle ellerinden alınmaya çalışılmaktadır.

Böyle bir dönemde hazırlanan bu araştırma, 2008 yılının ilk aylarından itibaren gündeme oturan dünya krizi, krizin Türkiye'ye olası etkileri, AKP hükümetinin ekonomide yarattığı tabloyu ve bu tablonun emekçi kesimler açısından ne anlama geldiğini tartışmaktadır. Araştırmayı sendikamız için hazırlayan ekonomist Mustafa Sönmez'e teşekkürlerimizi belirtirken, Petrol-İş Sendikası olarak toplumsal gerçeklerin kamuoyunda ayrıntılı bir şekilde tartışılması ve sorgulanması için yapacağımız çalışmaları sürdüreceğiz...

Petrol-İş Sendikası Merkez Yönetim Kurulu

Önsöz

Türkiye kapitalizmi, yeniden bir tıkanıklıkla karşı karşıya. 2001’de yaşanan Cumhuriyet tarihimizin en derin krizinin enkazı henüz kaldırılmamış, travması henüz atlatılamamışken ekonomi, bu kez hem iç dinamiklerin tükenmesi hem de dışarıdan kaynaklanan köklü bir çalkantının cenderesinde sıkışmak üzere. Elinizdeki çalışma, bu noktaya nasıl gelindiğinin ve muhtemel bir krizi en az hasarla atlatmak için neler yapılması gerektiğinin ipuçlarını vermeyi amaçlıyor.

Çalışma, esas olarak 9 bölümden oluşuyor.

Birinci bölümde 2008 dünya krizine giden koşullara, ABD’deki çalkantının AB, Japonya ve Çin’e yansımasına; dünyada emtia fiyatlarındaki olası gelişmelere yer verdikten sonra Türkiye’nin bu krizden nasıl etkileneceğine değiniyor.

İkinci bölümde, Türkiye’de 2002’de başlayan büyüme sürecinin yeni bir tıkanma noktasına nasıl geldiği, bu büyüme sürecinin zaaflarına değiniliyor.

Üçüncü bölüm, ekonominin en zayıf halkası, yumuşak karnı cari açıkların vardığı boyutlara ve bunu besleyen kaynaklara değiniyor. Özellikle AB’ye yönelik imalat sanayii ihracatının kimyasını soruşturan bu bölüm AB’nin ihracatçısı-tedarikçisi olmanın gerçek maliyetinden, bunu besleyen kur politikasının yarattığı komplikasyonlardan sözediyor.

Türkiye kapitalizmine damgasını vuran gelişmelerden biri de yabancıların yatırımlar ve kredilerle artan hakimiyeti. Dördüncü bölümde doğrudan yatırımlar, portföy yatırımları ve dış kredilerle Türkiye’deki yabancı varlığının, hakimiyetinin ulaştığı boyutlar ele alınıyor.

Beşinci bölümde, kamu maliyesindeki gelişmeler mercek altında. Devletin küçültülmesinin vardığı boyutlar, vergi yükünün adaletsiz dağılımının ulaştığı boyutlar, harcamalar üstünden bölüşümün nasıl daha adaletsizleştirildiği de bu alt bölümde ele alınıyor.

Altıncı bölüm, tek haneye indirilmekle övünülen enflasyonun yeniden yükselme potansiyelinden ve bunu besleyen kaynaklardan söz ederken alt ve orta kesimlerin “öteki enflasyon”undan sözediyor. Bu kesimin tükettiği mal ve hizmetlerdeki fiyat artışlarının ortalama resmi enflasyonun yüzde 100 üstünde seyrettiği sayılarla ve madde bazında ortaya konuluyor.

Türkiye İstatistik Kurumu, her yıl gelir dağılımı araştırmaları yayımlıyor ve hepsinde gelir eşitsizliğinin azaldığını iddia ediyor. Yedinci bölüm, TÜİK’in bu araştırmasının çarpıklıklarına parmak basarken, tıkanan ve tükenen son dönem büyüme sürecinin gelir bölüşümünü iyileştirmediğini, tersine artırdığını yine TÜİK’in başka datalarına dayanarak ortaya koyuyor.

Sekizinci bölüm, çarpık büyüme sürecinin bir başka hastalığını, istihdam yaratmayan yönünü gündeme getiriyor. İşsizliğin resmi ve gölgede bırakılan boyutlarının araştırıldığı bu bölümde işsizlerin profili ortaya konuluyor; kadınların, genç liselilerin, Doğu ve Güneydoğuluların en çok işsizliği yaşayan kesimler olduğuna dikkat çekilirken 2008 krizi koşullarında işsizliğin tırmanabileceği tehlikeli boyutlara dikkat çekiliyor.

Dokuzuncu ve son bölüm, bir başka yapısal soruna, bölgeler arası dengesizliğe, özellikle de en altta kalan Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da geri kalmışlığın boyutlarına dikkat çekiyor. Bu bölümde Kürt sorununun barışçıl çözümüne ve Bölgenin gerikalmışlığının aşılmasına dönük bir öneri paketine de yer veriliyor.

Çalışmaya destek veren Petrol-İş Yönetim Kurulu’na teşekkürü borç bilirim.

Mustafa Sönmez,

Mart 2008

Özet Değerlendirme

Dünya kapitalizmi son 30 yıldır tekliyor. Bu bazen geneli kapsıyor, bazen bir ya da birkaç ülkede yaşanıyor ama, küreselleşme arttıkça bulaşıcı etkisi de büyüyor. ABD’den başlayan ve tüm dünya ekonomisinde etkisi hissedilen bir iniş yaşıyoruz. Ancak, hangi anlamda, ne kadarlık bir "iniş", bu henüz bilinemiyor. Bir yıllık bir durgunlaşma ile güçlüklerin geçiştirilmesi mi? Ekonomilerin küçülmesi mi? Yoksa, finansal balonun gürültüyle patlamasını izleyen bir "çöküş" mü?

2008'in her yerde 2007'den "daha kötü" bir yıl olacağı genel kabul görüyor. Ancak, "daha kötü", durgunlaşmanın ötesine gidecek midir? Gidecekse ne kadar? Bugünden öngöremiyoruz.

ABD’de işsizlik 2007 Aralık ayında aniden yüzde 5’e sıçradı. İşsizlik oranlarında son dönemde kaydedilen ani yükseliş, yüksek riskli konut kredisi piyasasında hızlanarak devam eden altüst oluş, yatırım ve tüketim harcamalarının canlılığını yitirmesi, kredi piyasalarındaki daralma, mali kuruluşların bilançolarındaki bozulma gibi etkenler, önümüzdeki dönemde Amerikan ekonomisinde büyük bir durgunluk yaşanacağı olasılığını güçlendiriyor.

2008 yılına ilişkin küresel ekonominin görünümünü temel olarak Amerikan ekonomisindeki durgunluk ihtimali ve olası durgunluğun boyutlarını belirlemede Avrupa ve Asya ülkelerinin rolü önemli olacak.

AB, krizden payına düşeceği tahmin etmekte ve büyüme öngörülerini aşağı çekmektedir. Çin başta olmak üzere Asya ülkelerinin ABD’ye karşı net ihracatçı konumda olmaları nedeniyle, Amerikan ekonomisindeki durgunluk ihtimalinin Asya ülkelerinin ihracatında azalışı da beraberinde getireceği, ABD dolarındaki düşüş eğiliminin söz konusu ülkelerin ihracat gelirlerindeki azalışı daha da hızlandıracağı tahmin ediliyor.

Metropol ekonomilerindeki çalkantılar bir finansal krize dönüştüğü andan itibaren zararlarını hafifletmek çabasına girecek olan finans kuruluşları çevre ekonomilerindeki yatırımlarını çekmeye; kredilerin anaparalarını da tahsile yöneleceklerdir. Bu durumda on yıl öncesinin Asya krizini andıran bir konjonktür gündeme girecektir.

Bu son olasılık gerçekleştiği takdirde Türkiye çevre ekonomileri içinde en kırılgan konumda yer alan ülkelerden biri olarak ciddi boyutlarda etkilenecektir.

Dünyadaki resesyonla yaşanacak küçülme, haliyle ihracata talebi azaltır, sıcak para çıkışı ve gelmesi beklenen doğrudan yabancı sermayenin gelmemesi, verilen kredilerin geri çağrılması halinde Türkiye'de 2008 için umulan büyüme hayal olur. Bu hem aile gelirlerinin azalmasına yol açar hem işsizliğe tüy diker.

Kaderlerini IMF ve AB çapalarına bağlayanlar, bu çapaların taraması sonucu kendilerini bir anda global akıntının önüne kapılmış durumda bulabilirler. Böylesi dönemlerde gerçek kaybı çalışan, çalışamayan emekçi kesimler verir.

***

Büyümede Tıkanma: Türkiye ekonomisi, dış çalkantıdan bağımsız olarak, 2002’den bu yana sürmekte olan bir dizi zaafla yüklü büyüme sürecinin tıkanması noktasına gelmiştir. Artık, gelen büyük boyutlu yabancı sermaye girişlerinin, sermaye birikimini ve büyüme potansiyelini yeterince yukarı taşımadığı anlaşılmaktadır. İç talepte teklemenin telafisi ihracatla karşılanamaz duruma gelinmiştir. Tüketici kredisi ve kredi kartı harcaması kışkırtmalarıyla özel tüketim artışlarına dayalı talep genişletilmiş, ancak burada da deniz kısa sürede tükenmenin eşiğine gelmiş ve ihracattaki teklemelerle birlikte kronik durgunlaşma belirtileri ortaya çıkmıştır.

Zayıf Halka Cari Açık: Dünya krizi karşısında Türkiye ekonomisinin olası hasarının büyüklüğünü belirleyecek en önemli unsur, cari açıktır. Hızla büyüyen dış ticaret açığının, diğer döviz kazandırıcı faaliyet gelirleri ile kapatılamayan kısmı cari açığı 2007 sonunda 38 milyar dolara ulaştırırken, açığın tahmini 2007 milli gelirine oranı da yüzde 8’e yaklaşıyor. 2006’da büyüme yüzde 6,5, cari açık/milli gelir oranı yüzde 8,4’tü. 2007’de büyüme oranı yüzde 4,5 dolayına düşmesine karşın cari açığın milli gelire oranının yüzde 8’de kalması dikkat çekici. Bu, daha düşük büyümeye karşın döviz ihtiyacı azalmamış anlamına gelmektedir. Cari açığı hızla büyüten dinamiğin ithalata bağımlı sanayi ihracatı olduğu, bunun da ağırlıkla AB’ye yapıldığı görülmektedir.

AB’ye yapılan ihracatın ithalattan daha hızla arttığı ve ihracatın ithalatı karşılama oranının 2007’de yüzde 88,2’ye çıktığı görülüyor. AB ile gelişen dış ticaret ve işbölümünde üstlenilen sektörlerin ücret malları ağırlıklı olması, Türkiye’den ihraç edilen ya da sipariş yoluyla Türkiye’ye ürettirilen malların üretiminde kullanılan işgücünün fiyatının cazibesini korumasını gerektiriyor. Bunun için de rekabet gücü oluşturmada uysal, örgütsüz ve düşük ücrete razı emek arzının daimi kılınmasına ihtiyaç var. Bu durum AB sosyal şartı ile uyuşmasa da AB’nin Türkiye ile işbölümünün işlerlik kazanmasında vazgeçilmez bir şart gibi duruyor.

1996’dan bu yana Gümrük Birliği (GB), özellikle son yıllarda Türkiye'nin aleyhine işliyor. Asya’dan ithalatı hızla artıran etken ise izlenmekte olan düşük kur politikasıdır. Düşük kur, ithalatı kamçılayıp mal arzını artırarak fiyatları terbiye etse de cari açığın 38 milyar dolara ulaşmasında en önemli etken oldu. Düşük kur, büyümenin rüzgarı olan sıcak parayı çekmek için kullanılırken, yerli üretime ve istihdama büyük darbeler vurdu. Düşük kur karşısında birçok girişimci piyasaya havlu atarken, ayakta kalmış görünenler de şöyle bir uyum yolu bulmuş görünüyorlar; ithalatı, borçlanmayı dolar kuru ile yapıp ihracatı Avro üstünden gerçekleştirmek. Ancak, AB’den ihracat talebinin azalması, bu saadet zincirinin trajik biçimde kırılmasıyla sonuçlanabilir.

Yabancıların Varlıkları, Milli Gelir Büyüklüğünde: Türkiye’nin 2000’li yıllarda hızlanan dışa açık büyüme süreci, büyük ölçüde dış kaynak girişi ile gerçekleşirken, yabancı kaynak sahiplerine bağımlılık arttı. Yabancıların Türkiye içindeki kontrol güçleri de pekişti. Yabancıların varlık büyüklüğü Türkiye milli gelirine ulaşmış durumda.

Yabancı hakimiyetinde özel sektörün hızlı borçlanmasıyla ağırlaşan dış borç yükü en önemli etmen. Doğrudan yabancı sermaye girişiyle çeşitli sektörlerde kurulan hakimiyeti, sermaye piyasasında sıcak paranın hisse senedine ve devlet kağıtlarına yaptığı yatırımlarla borsada hakimiyeti izliyor. Böylece üç kanaldan kurulan yabancı hakimiyetinin Türkiye üstünde yarattığı “dış yükümlülük” tutarı 2002 yılında 148 milyar dolar iken 2007’nin 9 ayı itibariyle 447,5 milyar dolara ulaştı. 2004’te Türkiye milli gelirinin yüzde 71,5’i tutarında görünen yabancılara ait yatırım ve kredilerin tutarı 2007’ye gelindiğinde yüzde 98’e kadar çıkmış görünüyor.

Bütçe Üstünden Eşitsizlikler Büyüyor: Bütçe gelirlerinin ana gövdesini oluşturan vergi gelirlerinin ağırlıklı yükü alt ve orta gelirli kesime ait. Tüketimden alınan dolaylı vergilerin payı 2007 yılında yüzde 66 olarak gerçekleşse de bazı yıllar yüzde 70’e yaklaştı. Dolaylı vergilerden geriye kalan yüzde 34’lük dolaysız vergi payının yüzde 23’ü gelir vergisi. Ancak bu vergi türünde de ağırlığı ücretlilerden, kaynaktan kesilen vergiler oluşturuyor.

Ücret üstünden vergi ve SSK primi kesintileri ortalaması büyük işyerlerinde net ücretin yüzde 82’sini buluyor. Buna karşılık, toplam gelirden en büyük payı alan banka ve şirketlerin ödedikleri kurumlar vergisi, toplam vergi gelirleri içinde 2007’de yüzde 9’da kaldı.

Özelleştirme, bütçe açıklarını kapamada kullanılıyor. Özelleştirmeden bütçeye aktarılan miktar, toplam devlet gelirlerinin 2004’te yüzde 1’i iken, 2005’te yüzde 2’sine, 2006’da yüzde 4,5’una, 2007’de yüzde 4’üne ulaştı. 2007 harcama bileşimine bakıldığında bütçe harcamalarındaki manevra kabiliyetinin azaldığı ve yerel seçimlerin yaklaştığı şartlarda 2008 içinde Hükümet’in olası dış şoklara karşı sıkı bir politika uygulama şansının da pek fazla kalmadığı görülmektedir. 2007’de faiz dışı harcamaların yüzde 17 arttığı dikkati çekti. Bu artışta, seçim yatırımı niteliğindeki yeşil kart, belediyeye aktarılan kaynaklar vb. etkili oldu.

Bütçeden faize 2007’de yaklaşık 49 milyar YTL yani bütçenin yüzde 24.4’ü harcandı. Maaşlar ise yüzde 19,5 pay aldı. Yani 2007’de de bankalara, rantiyelere giden para, bordro mahkûmu memurların maaşlarını geride bıraktı. Sağlık ekipmanı, ilaç ve hizmet satanlar 2007’de devletten 6 milyar YTL’ye yakın ödeme aldılar. Sağlık özelleştikçe bu rakam büyüyecek. Silah ve muhimmat için yapılan harcamalar ise 3.1 milyar YTL’yi buldu.

Savunma ve güvenlik mensuplarının maaşları ile birlikte bütçeden bu alana ayrılan pay 2007’de 24 milyar YTL olarak gerçekleşti. Yani bütçenin yüzde 12’si asker-polis harcamalarına ayrıldı. Buna tabi ki, bazı fonlar ve vakıflar üstünden yapılan harcamalar dahil değil…

Gerçek Enflasyon Yüzde 20: Tüm iddiasını fiyat istikrarı üstüne odaklayan ve IMF politikaları doğrultusunda düşük kur politikasını bu amacın ana unsuru haline getiren AKP iktidarı, tek haneye gerilemekle birlikte enflasyonu 2007 hedefine ulaştıramadı. 2007 için yüzde 4 olarak belirlenen tüketici enflasyonu, yıl sonunda yüzde 8,7 olarak gerçekleşti. Bu fiyaskodan sonra 2008 için belirlenen yine yüzde 4’lük enflasyon hedefinin gerçekleşme şansı da düşüktür. Özellikle 2008 dünya krizi, enflasyonda artış eğilimlerini besleyecek nitelikte. Ancak, “resmi enflasyon”a ilişkin bu trendlerden farklı olarak, özellikle alt ve orta gelirli grupların yaşadığı gerçek enflasyonun boyutları başka bir gerçeği işaret etmektedir. O da gerçek enflasyonun, resmi olandan çok daha yüksek gerçekleştiğidir.. Gerçekte, toplumu birebir ilgilendiren mal ve hizmet sayısı 90 dolayında. Nitekim, bu 90 mal ve hizmetin 2007 ortalama fiyat artışlarını dikkate alındığında, TÜİK’in yüzde 8,7 olarak açıkladığı 2007 ortalama fiyat artışı, 90 ürün ve hizmetten ancak 30’u için geçerli, 60 mal ve hizmetteki fiyat artışı ise bu oranın üstünde. Gerçekte, gösterge niteliğindeki iki kalem olan ekmek ve kiradaki artışın yüzde 20’yi bulması bile, gerçek tüketici enflasyonunun yüzde 20’den az olmadığına işaret ede

Gerçek İşsizlik yüzde 20: IMF destekli yüksek faizlerle çekilen sıcak paraya (düşük kurla desteklenen) dayalı çarpık büyüme döneminin en önemli kamburu istihdam yaratmaması oldu. Ekonominin reel olarak yıllık ortalama yüzde 7.3 oranında büyüdüğü 2002-2006 döneminde, toplam istihdam ancak yıllık ortalama yüzde 0.7 oranında arttı. .2002-2006 döneminde, toplam istihdam yıllık ortalama yüzde 0.7 artarken, tarım dışı sektörlere bakıldığında istihdamın ancak yıllık ortalama yüzde 3.9 oranında arttığı; tarım sektöründe istihdamın 1 milyon 370 bin kişi azaldığı görüldü. Bu 5 yılda, her yıl tarım sektöründe ortalama 274 bin kişilik istihdam azalışı yaşandı, sanayi, hizmetler ve inşaat sektörlerinde ise sırasıyla her yıl ancak 91 bin, 317 bin ve 62 bin kişilik istihdam yaratıldı.

2007 yılı ise istihdam açısından iyice talihsiz bir yıl olmuştur. 2006 Kasım’ında 21 milyon 235 bin olarak belirlenen istihdam 2007 Kasım’ında 20 milyon 867 bine gerilemiş yani yüzde 4,5-5 büyüme kaydedilen 2007’de istihdam artmak yerine yüzde 1,7 oranında gerilemiştir.

TÜİK’in tanım tartışması nedeniyle işgücünden saymadığı işgücü (dolayısıyla işsiz) sayısı dikkate alınsa, resmi işgücü 25 milyon 267 bin kişi, işgücüne katılma oranı yüzde 51; resmi işsiz sayısı da 4 milyon 400 bin olacaktı. Bu da yüzde 10 olduğu iddia edilen işsizlik oranının aslında yüzde 17,4 olması demek. Aslında,"eksik istihdamdakiler”i de işsiz tanımına katmak gerekir ve bu yapılırsa sayı 5 milyon 50 bine çıkar. Bu da gerçek işsizlik oranının yüzde 20’yi bulması demektir. 2007 verileri, işsizlikte yine okkanın altına kadınların gittiğini bir kez daha gösteriyor. Erkekler dünyasında iş bulmayan kadın hızla evine çekiliyor. Ev kadınlarının sayısı 2007’de 237 bin artmış görünüyor. Sanayi sektöründe kadın istihdamının 60 bin azaldığını görüyoruz. Anlaşılan, çember daralınca, tensikata öncelikle kadınlardan başlanıyor. Ya da işe alırken öncelik erkeklere veriliyor.

Genç nüfus olarak tanımlanan 15-24 yaş grubunda ise işsizlik oranı yüzde 22.2 olmuştur. Eğitim düzeyine göre işsizlik oranları incelendiğinde, lise ve üstüdüzeyde eğitim görmüş kişiler arasında işsizlik oranının, çok daha yüksek olduğu görülmektedir. Türkiye geneli için yüzde 48 olan işgücüne katılma oranı, yüzde 10 oranındaki genel işsizlik, yüzde 12,5 dolayındaki tarım dışı işsizlik oranları bölgeden bölgeye farklılık gösteriyor. Özellikle Doğu, G.Doğu ve Çukurova bölgelerinde işsizliğin boyutlarının daha büyük olduğu görülüyor.

Gelir Uçurumu Derinleşiyor: Uzun yıllardır süredir izlenmekte olan IMF destekli ekonomi politikaları, büyük ölçüde ücretlilerin, küçük üreticilerin reel gelirlerini kar-faiz-rant geliri sahipleri lehine gerileterek gerçekleştirildi. 2007’de 107 milyar dolara ulaşan ihracatta, dışa karşı en önemli rekabet gücü düşük ücretler sayesinde sağlandı. Büyük işsiz kitlelerini açlıkla terbiye ederek, işyerlerinde teknolojiyle ilgisi olmayan verimlilik artışları, emeğin kaba sömürüsüyle, iki kişinin işi bir kişiye yaptırılarak gerçekleştirildi. İşçilerin yoksullaştırılmalarına, devlette kamu çalışanlarına mali disiplin bahane edilerek enflasyonun gerisinde kalan maaş ödemeleri yapılarak devam edildi.

Mali disiplin cenderesinden, kamudan maaş alan emekli-dul ve yetimler de nasibini aldı, onların da reel gelirleri geriledi. Tarımdaki çözülme ve gerileme, kamu desteklerinin kalkması, kırlarda yoksullaşmayı artırdı ve kentten köye göçü hızlandırdı.

Gelirin sınıflar arasındaki eşitsiz bölüşümünü biraz daha bozucu bu gelişmeler, devletin vergi ve harcama politikalarının alt ve orta gelirli kesimler aleyhine uygulanmasıyla iyice pekiştirildi. Vergi yükü, toplamdaki payı yüzde 70’e varan dolaylı vergilerle alt ve orta gelirli grubun sırtına yıkılırken bütçe harcamalarından da bu kesimlere düşen paylar sosyal harcamaların azaltılmasıyla daha da azaltıldı. Dolayısıyla bütçe üstünden de bölüşüm iyice adaletsizleşti.

Gelir bölüşümündeki eşitsizliği artıran bu politikalara rağmen, kısa adı TÜİK olan Türkiye İstatistik Kurumu’na her yıl yaptırılan şablon gelir ve tüketim harcamalarından gelir dağılımının iyileştirildiği sonuçları üretildi ve bunlara inanılması istendi. Yapılan tüketim harcaması anketleri veri alınarak yoksulluk sınırları belirlendi ve onlardan hareket edilerek insafsız asgari ücret tesbitlerine gidildi.

Gelire gore GSMH serilerine göre ise, gelirin işgücü, tarım ve tarım dışı işveren kesimi arasındaki bölüşümü, yıllara gore, nüfustaki payının artışına karşılık, işgücünün gelirdeki payının artmadığını, buna karşılık, kar-rant-faiz gelirlerinin yüzde 56’ya kadar çıktığını ortaya koyuyor.

Ücret gelirleri üstüne bir baskı da kayıt dışı istihdamdan gelmekte, kırlardan kente gelen nüfusun kaçak istihdamı genel ücret düzeyini de aşağı çekmektedir.2007’ye gelindiğinde kayıtdışı ücretli sayısı 4 milyona, toplamdaki payı da 2000’deki yüzde 27’lik düzeyden 2007’de yüzde 38’e çıktı.

Son yılların en çarpıcı olgularından biri de bankaların alt ve orta gelir gruplarına dönük tüketici kredisi ve kredi kartı pazarlama operasyonları sonucu aile borçluluk oranının tırmanmasıdır. Aileler, gelecek birkaç yıllarına ait varlıkları ipotek altına alınarak hızla borçlandırılmıştır. Bankaların tüketiciye yönelmeleri ve kredi kartı uygulamalarını artırmaları ile birlikte hanehalkının tüketici kredisi ve kredi kartı ile borçlanmasında baş döndürücü bir artış yaşandı ve 2007 sonunda 91,3 milyar YTL’ye ulaştı.. 2007 sonunda 687 bin kişi ya da ailenin, ferdi tüketici kredisi ve kredi kartı mağduru ya da müflis durumunda olduğu ortaya çıkmıştır.

Bölgesel Uçurum ve Güneydoğu Sorununa Önlemler: Ülkenin genelde doğusu ile batısı arasındaki dengesizlik çok ciddi sosyal ve siyasal sorunlara yol açtığı gibi, iç göçleri hızlandırıp büyük metropolleri yaşanılmaz hale getirmesinde bir etken olmuştur.

Özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin gelişmenin nimetlerinden mahrum bırakılması, ihmali, Bölgedeki Kürt kökenli nüfusun kendisini “öteki” hissetmesine ve aidiyet duygularının zedelenmesine yol açıyor, kültürel haklarının görmezlikten gelinmesine ek olarak bu artan yoksulluğun ivme kazanması ile Kürtlerin bu ülkenin asli unsuru olup olmadıkları tartışması Türkiye gündeminden eksik kalmıyor ve barış önünde ciddi bir problem olarak yeniden ve yeniden üretiliyor.

Bölgede hızla artan işsizliğe, özellikle genç işsizliğine çözüm üretilemeyişi, kimliğin inkarı, dışlanma, devlete güvensizlik duygularını da beslemeye devam etmektedir. Bölgeyi uzun süre oyalayan GAP yatırımlarının, Bölgenin kendi ihtiyaçlarından çok, Türkiye’nin gelişmiş bölgelerinin kullandığı enerji yatırımlarına odaklı olduğu ve mevzi gelişme fırsatları dışında Bölge’de radikal değişikliklere yol açmadığı, enerji ayağı tamamlanırken tarım ayağına dönük yatırımların sürüncemede kaldığı anlaşılmıştır. Bölgenin güneyi GAP ile oyalanırken Kuzeydoğu illeri için hiçbir şey yapılmamış, bu bölgeden göçler daha da hızlanmıştır.

Doğu Ve Güneydoğu Anadolu Bölge nüfusunun yarısından fazlası yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır. Yoksulluğun bir göstergesi olan yeşil kartla tedavi olan nüfus Türkiye genelinde, 2008’de 9,4 milyon olarak belirlenirken, bunların yüzde 46’sının, Doğu ve Güneydoğu’daki 21 ilde yaşadığı görülmektedir. Yeşil kartlılık oranı Hakkari, Ağrı, Van ve Bitlis’te nüfusun yarısını aşmaktadır.

Bölgede, çeşitli sektörlere bir yatırım hamlesi düşünülse bile, bu yatırımların olgunlaşması ve gelir yaratıcı sonuca ulaşması uzun bir zaman alacaktır. Oysa Bölgenin çok acil kaynak girişine ihtiyacı vardır. Bu kaynak girişi hem Bölge yoksullarının kendilerini adil bir toplumun eşit vatandaşları olarak hissetmeleri ve devlete güvenmeleri, hem de gündelik hayatlarını idame ettirmeleri için zorunludur. Kaynak girişi, bölgede talebi artırarak diğer ekonomik sektörlere de canlılık kazandıracaktır. Doğrudan Gelir Desteği, öncelikle bu Bölgemizde uygulanmalı ve merkezi bütçeden, Bölgedeki 1 milyon yoksul aileye her ay net asgari ücretin yarısı olan 200 YTL maaş bağlanmalıdır. Bu desteğin mali portresi olan 2,4 milyar YTL’dir ve 2007’de 203 milyar YTL’yi bulan Türkiye bütçe harcamalarının sadece yüzde 1’I dolayındadır. Bu kaynak transferinin finansmanı, hem vergi, hem de harcamalarda yapılacak küçük düzenlemelerle kolaylıkla karşılanabilir. Doğrudan gelir desteğini, eğitimi özendiren “şartlı gelir transferi”, sosyal hizmet karşılığı gelir transferi gibi sosyal politika unsurları tamamlamalıdır.

Bölgenin acil ihtiyacı sağlık, eğitim ve ulaşım altyapı yatırımlarıdır. Bu alanlara yapılacak yatırımlar Bölge işgücünün vasfını geliştirerek çeşitli sektörlerde gelişmenin önünü de açacaktır.

Özellikle merkez ilçelere yoğunlaşan nüfusun kentsel hizmet ihtiyaçlarına karşılık verecek yatırımlar için destekler artırılmalıdır.

Değiştirme ve iyileştirme faaliyetlerinin merkezi idare tarafından değil, yerel yönetimlerin karar ve inisiyatifi altında yürütülmesi, gerçekleştirilmesi temel prensip olmalıdır.

Bölgede sanayiden çok, sınır ticaretini, turizmi ve tarımı geliştirici bir ekonomik program benimsenmelidir.

Bölüm 1

2008 Dünya Ekonomisinde Derinleşme ve Türkiye’ye Etkileri

Dünya kapitalizmi son 30 yıldır tekliyor. Bu bazen geneli kapsıyor, bazen bir ya da birkaç ülkede yaşanıyor ama, küreselleşme arttıkça bulaşıcı etkisi de büyüyor.

1974-75 daralmasını, 1979-80’deki daralma izlemişti.1984’teki Latin Amerika borç krizinin arkasından 1987’deki New York borsasının çöküşü gelmişti. Ardından, 1990-91’de yeniden bir ekonomik daralma yaşanmış, bunu 1994 Meksika “tekila krizi” izlemişti. 1997 Asya ve 1998 Rusya krizlerinden sonra depremin etkisiyle 1999’da Türkiye ekonomisi negatif büyüme yaşamış, ardından da 2000 sonu ile 2001’de tarihinin en derin krizlerini yaşamıştı. Aynı yıl Arjantin’de de mali çöküş ve kriz yaşanmış, ABD’de de“yeni ekonomi” çökmüştü. Şimdi, ayvanın büyüğü heybede!..

ABD’den başlayan ve tüm dünya ekonomisinde etkisi hissedilen bir iniş yaşıyoruz. Ancak, hangi anlamda, ne kadarlık bir "iniş" bu henüz bilinemiyor. Bir yıllık bir durgunlaşma ile güçlüklerin geçiştirilmesi mi? Ekonomilerin küçülmesi mi? Yoksa, finansal balonun gürültüyle patlamasını izleyen bir "çöküş" mü?

2008'in her yerde 2007'den "daha kötü" bir yıl olacağı genel kabul görüyor. Ancak, "daha kötü", durgunlaşmanın ötesine gidecek midir? Gidecekse ne kadar? Bugünden öngöremiyoruz.

2007 sonlarında Amerika'da patlak veren çalkantı, finans sermayesinin egemenliği altında biçimlenen kapitalizmin çürüyen, yozlaşan özelliklerini bütün çıplaklığıyla ortaya koymuştur. Düşen büyüme hızlarına rağmen abartılı tüketim tutkusu ve ölçüsüz kazanç hırsları, finansal sistemi bir kumarhaneye dönüştürmüş; düşük gelirlileri de içine çeken uzun vadeli konut kredilerinin yarattığı mali enstrümanlar dahi spekülatif kâğıtlar haline getirilmiştir; son finansal çalkantı da bu zincirin zayıf halkalarında patlak vererek sistemin tümüne yayılmaya başlamıştır.

ABD, tam bir tüketim toplumu. Dünya ekonomisindeki büyüklüğü yüzde 25 dolayında olan ABD’nin, milli gelirinin yaklaşık yüzde 72'sini tüketim harcamaları oluşturuyor. Aynı ABD, gelir dağılımının en bozuk olduğu gelişmiş ülke, aynı zamanda.

Meksika, Türkiye ve Polonya’dan sonra en bozuk gelir dağılımına sahip OECD üyesi ABD. Eşitsizliğin katsayısı gini oranı Meksika’da 0,52, Türkiye’de 0,49, Polonya’da 0,39 olarak belirlenirken dünya pastasındaki büyüklüğü yüzde 25 dolayında olan ABD’de de 0,36.

Yüzde 20’lik nüfus dilimleri ile bakıldığında, ABD’de en zengin yüzde 20’lik nüfusun gelirin yüzde 51’ine yakınına tek başına el koyduğu, ikinci yüzde 20 ile beraber payın yüzde 74’e yaklaştığı görülüyor. Böylece gelir pastasının dörtte üçünün yüzde 40’lık nüfusca tüketildiği bir eşitsizlikler imparatorluğundan sözediyoruz.

Alttakilerinin yoksulluğundan, üsttekilerin de aşırı iştahından, hanehalkının tasarrufları, ABD’de uzun süredir çok düşük, hatta negatif. Tüketim harcamaları, özellikle alt ve düşük gelir gruplarında krediye dayanıyordu. Kredi köpüğü, 2000'li yıllarda da konut fiyatları yükselirken insanların evlerinde oluşan değeri düşük faizli ipoteklerle paraya çevirerek, harcamalarını güçlendirmeleriyle daha da büyüdü. Bu tüketimi, başta Çin ve Asya ülkeleri ihracatla sağlıyorlar. Cari fazla veren Asya ülkeleri, fazlalarını ABD’ye borç veriyor, yeni kredi olanakları yaratıyorlardı. Yeni mali enstrümanlar, kredi riskini, verenden piyasaya transfer ediyor, kredi vermek kolay ve adeta risksiz hale geliyordu. İşte son 10 yılda ABD'nin ve Dünya ekonomisinin sözde güçlü büyümesi bu saadet zincirine dayanıyordu. Sonunda korkulan oldu, zincir kırıldı.

Kapitalizmin bütün derin krizleri bir depresyonu getirir. Sermaye büyük ölçüde atıl kalır, üretim ve yeniden üretim daralır, birkaç çeyrek üstüste negatif büyümeler yaşanır. Haliyle işsizlik artar ve reel gelirler düşer. K.Marks’ın Kapital’de, “kapitalistlerin kapitalistler tarafından mülksüzleştirilmesi” adını verdiği, eldeğiştirmeler, satınalmalar; büyükbalığın küçüğü yutması böyle dönemlerde hızlanır. Devlet, krize müdahaleye çağrılır, maliye politikaları ile krizin etkisini hafifletmeye çalışır, kamusal kaynaklar sosyal harcamalardan kriz giderici alanlara kaydırıldığı için toplum ikinci bir yoksullaşmaya maruz kalır.

Şimdi dünya bütün bunları yaşamanın eşiğinde.

Dünya finans piyasalarında 2007 ortalarından bu yana yaşanan çalkantının boyutlarını özetleyelim:

ABD ekonomisi 2007 yılının ilk üç çeyreğinde sırasıyla yüzde 1,5, yüzde 1,9 ve yüzde 2,8 oranlarında büyümüştü. Yüksek riskli konut kredilerinden kaynaklanan sorunlara ilişkin endişelerin artmasıyla, 2007 yılı Ağustos ayında finansal piyasalarda çalkantı yaşanmış, gerek konut piyasalarını gerekse kredi piyasalarını etkileyen çalkantı sonrasında Eylül ayı sonu itibarıyla toparlanma gözlenmişti. Ancak Kasım ayından itibaren finansal piyasaların tekrar bozulması ekonomik büyümenin görünümüne ilişkin belirsizlikleri artırdı. Son çeyrek büyümesi, yıllık bazda yüzde 2,5 olarak açıklandı.

Michigan Üniversitesi Tüketici Güven Endeksi’nde yılın son aylarında görülen belirgin düşüş, tüketicilerin önümüzdeki bir yıllık dönemde kişisel harcamalarına ve iş koşullarına ilişkin olarak daha karamsar bir beklenti içinde olduklarına işaret etmekteydi.. Benzer eğilim reel kesim güvenini yansıtan ISM (The Institute for Supply Management’s purchasing manager) endeksinde de görülüyordu.

Çalkantıya kaynaklık eden ABD kökenli riskli konut kredileri (Subprime mortgage loans) hem konut finansman şirketlerinin hem de onlara kredi açmış olan bankaları dibe çekti, büyük zararlar verdi. Global bankaların bu krediler dolayısıyla uğradığı zarar 2008 başında 135 milyar dolar olarak açıklanıyordu. Ama bununla kalmayacaktı. ABD’nin en büyük bankacılık grubu Citigroup sadece iki çeyrekte 25 milyar dolar zarar etti. Bankaların bu sarsıntısı, beraberinde genel bir kredi darboğazı yarattı. Son birkaç yıldır Türkiye’ye de yarayan küresel likidite bolluğunun sonuna gelindi. Kredi ile çalışan bütün şirketler sıkıntıya girdi. Borsalarda ciddi düşüşler yaşandı. 2008 yılının ilk üç haftasında dünya borsaları ortalama yüzde 20 değer yitirdi. Yani borsalarda kote şirketler 5 trilyon dolar değer kaybına uğradılar.

Finansal alanda yaşanan bu çalkantıya ABD ekonomisinin bir daralmaya (resesyon) doğru yöneldiğine ilişkin veriler eklenince krizin ayak sesleri de duyulmaya başlandı. ABD’de hanehalkı borçları 13 trilyon dolara yaklaşırken bunların 10 trilyon dolara yakınını mortgage kredileri oluşturuyor. Riskli konut kredileri dolayısıyla sarsılmış olan inşaat piyasasında yüzde 25 gerileme gözlendi.

ABD’nin dünya ekonomisinin dörtte biri büyüklüğünde olduğu düşünülürse, ABD’deki krizden dünya ekonomisinin ağır şekilde etkileneceği bir gerçek. Bunun farkında olunarak, Fed, diğer merkez bankaları ile koordinasyon içinde olmaya büyük önem veriyor.

Fed tarafından 12 Aralık 2007 tarihinde yapılan duyuruda; İngiltere Merkez Bankası (BoE), Avrupa Merkez Bankası (ECB), Kanada Merkez Bankası (BoC) ve İsviçre Merkez Bankası (SNB) ile eşgüdümlü hareket edilerek, bankaların kısa vadeli fon ihtiyaçlarını karşılama amacına yönelik olarak Vadeli İhale Kolaylığı (Term Auction Facility-TAF) programının uygulanmasına karar verildiği ve bu yolla ilgili ülke iç piyasalarına likidite sağlanacağı bildirildi. Bu çerçevede, Fed, 2007 yılı Aralık ayında piyasaya toplam 40 milyar ABD doları likidite sağladı, Ocak ayında bu miktarın 60 milyar ABD doları olması kararlaştırıldı.

Küresel finansal koşulların daha da bozulması durumunda küresel talebin ve ABD dolarının izleyeceği yön, ABD cari açığını daha da olumsuz yönde etkileyebilecek.

Mevcut durumda, Amerikan ekonomisine ilişkin beklentilerin ve gelişmelerin, küresel gelişmeleri büyük ölçüde belirleyeceği; buna karşın, diğer ülkelerin küresel gelişmelere katkısının söz konusu ülkelerin Amerikan ekonomisindeki gelişmelerden ne ölçüde etkilendiklerine bağlı olacağı açık. Bir diğer deyişle, küresel gelişmeler, özellikle Avrupa ülkeleri ve Asya ülkelerinin Amerikan ekonomisindeki gelişmelere eşlik edip etmeyeceğine göre şekillenecek. Bu nedenle, bu dönemde söz konusu ülkelerin de mercek altına alınması gerekiyor.

IMF 2007-2008 için iyimser öngörülerini revizyondan geçirdi; iki yıl önce yüzde 3 dolaylarında büyüyen metropol ekonomilerinde büyüme hızlarının 2008’de yüzde 1.5 civarına ineceğini (yani "durgunlaşacağını") ileri sürdü.

Dünya ekonomisine egemen blokların güçlerini anlamada kullandıkları enerji bir ölçüt olabilir. Kullanılan dünya enerjisinin bloklara dağılımına bakıldığında ABD’nin payının 2000’den 2006’ya yüzde 25-21 bandında değiştiğini, AB’nin de yüzde 31-28 bandında yer aldığını görüyoruz. Sözkonusu dönemde payını neredeyse bir kat artırarak yüzde 16’ya çıkaran Çin, yıllık yüzde 10’ları aşan büyüme oranı ile dikkatlerin merkezi. Japonya ise payından kayba uğrayarak yüzde 5’in altına gerilemiş durumda.

Avrupa Birliği’nde Enflasyon Korkusu

Bu çerçevede, Avro bölgesi ülkeleri incelendiğinde, mali piyasalarda yaşanan dalgalanmaya rağmen, söz konusu ülkelerde kredi piyasalarında daralma gözlenmediği ancak son çeyrekte ekonominin inişe geçtiği görüldü. AB-27’nin önceki çeyreklerde yüzde 3 ve üstünde seyreden büyümesi son çeyrekte yüzde 2,6’ya düştü.

Kârlılık oranlarının yükselmesi, toplam istihdamın artması, işsizlik oranlarının son 25 yılın en düşük seviyelerinde seyretmesi gibi gelişmeler önümüzdeki dönemde Avro bölgesi büyümesi üzerinde bölge içi etkenlerin yarattığı risk algılamasını azaltıyordu. Ancak, ABD ekonomisindeki durgunluk ihtimali ve buna ek olarak ham petrol, gıda ve ana metal fiyatlarına ilişkin belirsizlikler Avro bölgesi büyümesi üzerinde bölge dışı etkenlerin yarattığı risk algılamasını artırmış bulunuyor.

Kaynak:Eurostat

2008 ve 2009 büyüme rakamlarının potansiyel büyüme etrafında gerçekleşeceği öngörülmekle birlikte, Amerikan ekonomisindeki durgunluk ihtimali karşısında, Avro bölgesi büyümesinin de beklenildiği ölçüde gerçekleşmeyeceği paylaşılan bir kanı. Nitekim, Avro bölgesi İmalat Sanayi Güven Endeksi’nin (PMI), büyüme oranlarına paralel hareket ettiği ve Amerikan ekonomisine ilişkin Reel Kesim Güven Endeksi (ISM) ile de benzer eğilimde olduğu görülüyor.

2007 yılı Aralık ayı Avro bölgesi Uyumlulaştırılmış Tüketici Fiyat Endeksi (HICP) artış oranı fiyatların artacağı sinyallerini verdi bile. Para ve kredi hacminde tahminlerin ötesinde gerçekleşen genişleme, orta ve uzun vadede daha büyük enflasyonist risk unsurları olacak.

Avrupa Merkez Bankası ECB Yönetim Konseyi 2008 yılı Ocak ayında yaptığı toplantıda, enflasyon üzerindeki risklere önceki aylara kıyasla daha belirgin bir vurgu yaptı ve ABD gibi faiz indirimine gitmedi; politika faiz oranlarını sabit tuttu. Öte yandan, ECB, 2008 yılı boyunca enflasyon oranının hedef seviye olan yüzde 2’nin üzerine çıkacağını kabul etmiş bulunuyor. ECB, özellikle Almanya’daki ücret görüşmelerine vurgu yaparak fiyat istikrarını bahane edip kriz koşullarında anti-sendikal tutuma davetiye çıkarmaktadır. Bu da krizin yükünü ücretlilere yıkma niyeti dolayısıyla Avrupa’da sınıf mücadelesinin artacağı öngörüsüne götürmektedir.

Kaynak:Eurostat

AB’nin kendi içine gözatıldığında ABD çalkantısından en çok etkilenen ve inişe geçenin Almanya olduğu dikkat çekiyor. Özellikle 2007’nin son çeyreğinde bu görülüyor. Durum, İngiltere için de aynı. Fransa, kuyruğu dik tutmaya çalışsa da gelişmelerden tedirgin.

Konut kredileri krizinden Avrupa bankaları şimdiden ağır yaralar aldı.. ABD kökenli riskli konut kredileri (Subprime mortgage loans) ile ilgili kağıtlara bulaşan Avrupa bankaları ard arda zarar açıkladılar. Avrupa’nın en büyük bankası İsviçreli UBS bu yüzden 14 milyar dolar zarar ettiğini açıkladı, son iki çeyrekte toplam 18,4 milyar dolar zarar ilan etti. Fransa’nın en büyük bankalarından Société Générale, bir personelinin sahteciliğinin bankaya 7,2 milyar dolar zarara malolduğunu açıkladı, ama bunun başka bir şeyi gizlemek için uydurulmuş ya da büyütülmüş bir gerekçe olduğu yaygın bir kanı. Banka, bu skandalın dışında, konut kredileri krizi dolayısıyla 2,5 milyar dolar zarara uğradığını açıkladı.

Konut piyasalarındaki balonun yolaçtığı kriz Avrupa’nın bazı ülkelerinde de (en azından İspanya, İrlanda, Britanya) ABD’dekine benzer bir gelişme gösteriyor. Bu ülkelerden İngiltere’de bu alanda uzmanlaşmış olan Northern Rock bankası bir süre önce paralarını çekmek isteyen mevduat sahiplerinin hücumuna uğradı. İngiltere merkez bankası Bank of England, bankaya 51 milyar dolar kredi, mevduat sahiplerine de 30 milyar dolarlık garanti vermek zorunda kaldı. Ama bunlar da yetmedi. Özelleştirmenin kalesi olarak görülen İngiltere, büyük bir ekonomide modern zamanların ilk devletleştirmesine imza attı. Northern Rock 18 Ocak’ta "geçici olarak" devletleştirildi. İngiltere Maliye Bakanı Alastair Darling, devletleştirme kararının özel sektörden gelen iki ciddi teklifin bankanın gerçek değerini karşılamaması sonucunda alındığını belirtti. Bu arada, Northern Rock'ın hisselerinin borsada işlem görmesine de ara verildi. Devletleştirme kararının, İngiltere devlet bütçesine 100 milyar sterlin yük getireceği bildiriliyordu.

Northern Rock’un kamulaştırılması demek, aslında ilk parti zararın toplumsallaştırılması anlamını taşıyacaktı.

Japonya Tedbirli

Japonya, ABD’de olanları biraz ihtiyatlı yaşayarak karşılamaya çalışıyor, tedbiri elden bırakmıyor. 2007 yılının ilk iki çeyreğinde, önceki çeyreklere göre yıllık bazda sırasıyla yüzde 2,8 ve yüzde 1,6 oranında büyüyen Japonya ekonomisi üçüncü çeyrekte yüzde 2 oranında büyüdükten sonra son çeyreği 1,8 ile biraz geride kapadı.

Japonya ekonomisinde yavaşlamaya yol açan etkenlerin başında, küresel ekonomide, özellikle ABD ekonomisinde yaşanan durgunluğa ek olarak konut yatırımlarında (yüzde 11,3) ve sabit sermaye harcamalarında (yüzde 1,3) meydana gelen düşüşler var.

Küresel ekonomide yaşanan sorunlara bağlı olarak kredi piyasalarında oluşan tedirginliğin Japon firmalarını daha ihtiyatlı hale getirdiği ve yatırımları bekletmeye yönelttiği gözlendi. Yatırım harcamalarında kaydedilen düşüşe karşın, net ihracatta yüzde 27,5 oranındaki artış büyümedeki düşüş hızını yavaşlattı. Söz konusu net ihracat artışı, özellikle Asya ülkeleri kaynaklı talep artışından ileri geldi. Japon tüketici fiyatları 2007 yılının ilk dokuz ayında yüzde 0,1 oranında azaldı. Yılın son çeyreğinde ise beklendiği gibi tüketici fiyatları artış oranı, enerji ve ulaşım fiyatlarındaki artışın etkisiyle tırmanışa geçti. . Sanayi üretiminin (yüzde 2,8) yılın ilk yarısına göre artış eğiliminde olması ve işsizlik oranının (yüzde 3,8) düşmesi tüketim harcamalarının canlanmaya devam edeceğini gösteriyor. Diğer taraftan, küresel gelişmelere bağlı olarak enerji fiyatları artışının süreceğine yönelik beklentiler, tüketici enflasyonunun artmaya devam edeceği beklentisini güçlendiriyor.

Japonya Merkez Bankası (BoJ), konut piyasasındaki durgunluğa, enerji fiyatlarındaki yükselişe ve küresel belirsizliklere rağmen, küresel büyümenin devam etmesi sayesinde ılımlı büyüme gerçekleştiğini ve firmaların üretim kapasitelerini ayarlamakta herhangi bir baskı altında olmadığını, konut piyasasında yaşanan durgunluğun ise geçici olduğunu açıkladı; bu koşullar altında gecelik faiz oranını yüzde 0,5 oranında sabit tutmaya karar verdi.

Çin’de Zorunlu Yavaşlama

ABD ekonomisinin 2008 yılında durgunluğa girme ihtimali karşısında Çin ihracatında azalış ve buna bağlı olarak Çin ekonomisinin büyüme hızında az da olsa bir gerileme bekleniyor. Çin ekonomisinde aşırı ısınmanın devam etmesi ve kuraklığa bağlı olarak meydana gelen gıda fiyatlarındaki artma eğilimi, 2007 yılı Ekim ve Kasım aylarında yıllık enflasyon oranının sırasıyla yüzde 6,5 ve yüzde 6,9 olarak gerçekleşmesi ile sonuçlandı.

Gerek yüksek enflasyon rakamları gerekse aynı dönemde konut fiyatlarının yüzde 6 ile son altı yılın en yüksek oranında artmış olması ekonominin ısınma sürecinin devam ettiğine işaret ediyor. Bu çerçevede, Çin Merkez Bankası (PBC), 2007 yılında izlenen temkinli duruşun 2008 yılından itibaren sıkı duruşa dönüşeceğini açıkladı ve 2007 yılı Aralık ayı sonunda yapılan para politikası toplantısında 1 yıl vadeli mevduat faiz oranını 27 baz puan artırarak yüzde 4,14’e yükseltti.

Gerek faiz artışları gerekse, Çin ihracatında yüzde 20 dolayında payı olan ABD ekonomisinin 2008 yılında durgunluğa girme ihtimali, Çin ihracatında azalışa, Çin’in büyüme hızında düşüşe yol açacak. Buna göre, Çin ekonomisinin 2007 ve 2008 yıllarında sırasıyla yüzde 11,4 ve yüzde 10,7 oranında büyüyeceği tahmin edilse de bunun daha aşağı inmesi muhtemel.

Sonuç olarak, 2008 yılına ilişkin küresel ekonominin görünümünü temel olarak Amerikan ekonomisindeki durgunluk ihtimali ve olası durgunluğun etkilerinin giderilmesinde Avrupa ve Asya ülkelerinin rolü önemli olacak.

2007 yılı Kasım ayında finansal piyasalarda gerçekleşen son dalgalanmaya kadar, Avrupa Birliği (AB) ülkelerinin Amerikan ekonomisindeki durgunluk ihtimalinden olumsuz etkilenmeyeceği ve Asya ülkelerinin hızlı büyüme oranlarını koruyarak, küresel ekonomik büyümeyi sürdürmede telafi edici yönde hareket edeceği beklentisi yaygındı. Ancak, mevcut durumda, Çin başta olmak üzere Asya ülkelerinin ABD’ye karşı net ihracatçı konumda olmaları nedeniyle, Amerikan ekonomisindeki durgunluk ihtimalinin Asya ülkelerinin ihracatında azalışı da beraberinde getireceği, ABD dolarındaki düşüş eğiliminin söz konusu ülkelerin ihracat gelirlerindeki azalışı daha da hızlandıracağı tahmin ediliyor. Bu duruma ek olarak, Çin ekonomisinde aşırı ısınmaya ilişkin göstergeler neticesinde para politikasının sıkılaştırılacağı sinyali büyüme oranlarının daha keskin düşmesiyle sonuçlanabilecek.. Ayrıca, AB ülkelerindeki büyümeye ilişkin tahmin rakamlarının 2007 yılı Kasım ayından bu yana sürekli olarak aşağı yönde revize edilmesi AB’nin de Amerikan ekonomisindeki durgunluk ihtimalinden olumsuz yönde etkileneceğine işaret ediyor.

Emtia Fiyatları

Amerikan ekonomisindeki olumsuz görünüme özellikle Asya ülkelerinin de eşlik etmesi ihtimali altında, önümüzdeki dönemde petrol fiyatları başta olmak üzere enerji ve emtia fiyatlarının izleyeceği seyir, Amerikan ekonomisindeki olası durgunluğun etkilerinin küresel ekonomiler üzerindeki etkilerini anlamak açısından önemli. İlk verilere göre, önümüzdeki dönemde gıda ve altın fiyatlarının yukarı, ham petrol ve metal fiyatlarının da aşağı seyretmesi bekleniyor.

Gıda fiyatları: Son dönemlerde gıda fiyatlarında yaşanan hızlı artışlar, enerji fiyatları ile birlikte, küresel enflasyon oranlarındaki artışın en önemli alt kalemleri olarak gerçekleşti. Mısır ve buğdayın alternatif yakıt üretiminde kullanılmaya başlanması ve kuraklık, söz konusu hammadde fiyatlarının yükselmesinde yapısal olarak en önemli belirleyici unsurlar oldu. Buna ek olarak, Çin ve Rusya’nın yerel ekonomilerindeki gıda enflasyonunu bastırabilmek amacı ile tahıl ihracatına vergi koyması ve ABD’de mısırdan üretilen etanolde vergi indirimine gidilmesi geçtiğimiz dönemde mısır ve buğday fiyatlarındaki artışın diğer bir önemli nedeni oldu. Artan talebe ek olarak ortaya çıkan arz yönlü sıkıntılar spekülatif yatırımcıların ilgisini çekmekte ve fiyat hareketlerinin daha da sertleşmesine neden olmaktadır.

Söz konusu gelişmeler ışığında, önümüzdeki dönemde de tarımsal hammadde fiyatlarının enflasyon oranlarını yukarı yönlü tehdit eden önemli bir alt bileşen olması bekleniyor.

Altın: Gelişmiş ülke mali piyasalarında yaşanan dalgalanmanın devam etmesi, bu ülkelerde enflasyon oranlarında gözlenen artış ve büyüme performanslarına ilişkin belirsizlikler ile ABD dolarında son dönemlerde gözlenen hızlı değer kayıpları altın fiyatlarının 14 Ocak 2008’de 904,1 ABD doları/Troy ons ile tarihi zirve değerine ulaşmasıyla sonuçlandı. Altın fiyatlarının yakın dönemdeki seyrinin büyük ölçüde ABD dolarının diğer temel para birimleri karşısındaki hareketine, konut piyasaları kökenli finansal çalkantının şiddetine, enflasyon oranlarının önümüzdeki dönem seyrine ve küresel risk iştahını etkileyecek gelişmelere bağlı olması bekleniyor. Özellikle son dönemlerde sigorta şirketlerinin portföylerinde daha fazla yer tutan altın, söz konusu risklere karşı koruma (hedge) sağlıyor, bu durum da altın fiyatlarının yukarı yönlü seyrini artırıyor.

Ham petrol: ABD ekonomisinde beklenen olası durgunluğun dünya ekonomisini ne ölçüde etkileyeceği, Nijerya’da yaşanan jeopolitik belirsizlikler, kış koşulları ve özellikle ABD petrol stoklarındaki beklenmeyen gelişmeler, ham petrol fiyatlarında yukarı veya aşağı yönlü ani hareketleri tetikleyecek en önemli unsurlar.

Uluslararası ham petrol fiyatları 2 Ocak 2008 tarihi itibarıyla 97,8 ABD doları/varil seviyesinde işlem görerek tarihi zirve değerine ulaşmıştı. Şubat’ta 100 doların üstüne çıkıldı. ABD ile Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (OECD) stoklarında halihazırda devam eden hızlı gerilemeler, Nijerya’da yeniden başlayan jeopolitik belirsizlikler ve Çin rafinelerinde geçtiğimiz dönemde rekor seviyede üretimler sonucu Çin ham petrol stoklarındaki azalışlar ham petrol fiyatlarındaki artış eğilimini keskinleştiren faktörler.

Metal fiyatları: Önümüzdeki dönemde, dünya ekonomisi büyüme oranlarında ABD konut piyasası kökenli olası yavaşlamalar ve ana metal stok rakamlarının olumlu seyrinin devamı ile ana metallerin fiyat artışlarında yavaşlamalar bekleniyor.

***

Krizin para ve bazı maliye politikaları ile yakın zamanda geçiştirilebileceğine kimse inanmıyor. Vadeli işlemler piyasasının göstergeleri, ABD’de konut fiyatlarının en az yüzde 20 daha düşeceğini gösteriyor. Bu, milyonlarca ABD’li yoksulun, siyahilerin, Latinoların evlerinin haczi demek. Ama bununla elbette kimse ilgilenmiyor. Önemli olan bankalara ne olacağı. Yalnız ABD’li tüketicinin konut fiyatlarının düşüşü dolayısıyla kendini içinde bulduğu aşırı borçluluğun tüketim harcamalarını azaltması herkesi ilgilendiriyor, çünkü bu durum, ABD’de ekonomik durgunluğu körükleyecek. ABD ekonomisindeki keskin yavaşlama, ABD ithalatının daralması yoluyla öteki ülkelerin büyümesini de vuracak. Kredi darboğazı şirket iflaslarının yükselmesine yol açarak krizi daha da yaygınlaştıracak.

Bütün piyasa, liberalizm söylemlerine karşın, kriz kapıya dayanınca, devlet ekonomiye müdahaleye hemen davet edildi; hem para hem maliye politikaları ile kriz yangınını söndürmeye çağrıldı. ABD’de Federal Reserve, AB’de Avrupa Merkez Bankası, Britanya’da Bank of England, Japonya’da Japonya Bankası altı aydır yüz milyarlarca doları piyasaya pompalayarak “likidite darboğazı”nı geçiştirmeye çalıştılar. Sosyal harcamalara ayrılması pekala mümkün bu kaynakları, şirketleri, bankaları kurtarmak için kullandılar. Federal Reserve faiz oranlarını adım adım indiriyor. Ama altı aydır paranın ucuzlatılması ve bollaştırılması için alınan bu önlemler, dünya ekonomisinin 2008’e daha da çalkantı içinde girmesine engel olmadı.

Amerikan ekonomisinin enflasyonist bir ortamda durgunluğa girmesi ve kredi piyasalarındaki daralmanın istenildiği düzeyde giderilememesi ihtimaline karşın para politikasının oyun alanının yeterince geniş olmaması önemli bir açmaz olarak nitelendiriliyor, bu noktada, genişletici mali politikaların da devreye girmesi gerekli görülüyor. Nitekim, Fed Başkanı Ben Bernanke, 17 Ocak 2008 tarihinde Amerikan Senatosu Bütçe Komitesinde yaptığı konuşmada, ivedilikle “mali uyaran paketi” hazırlanması gereği üzerinde durdu.. 18 Ocak 2008 tarihinde ABD Başkanı George W. Bush tarafından yapılan açıklama ise söz konusu paketin Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GSYİH)’nın yüzde 1’i düzeyinde,

Başka bir diğer deyişle, 145 milyar ABD dolarına varabilecek bir vergi indirimi olabileceği sinyallerini verdi.

Böylece, para politikalarını maliye politikaları izledi. Bush 18 Ocak Cuma günü 160 milyar dolarlık bir destek paketi açıkladı. Kamu harcamalarını arttırmak neo-liberalizm için tabu olduğundan, Bush vergi indirimi yoluna gitti. Ancak, borsaların buna reaksiyonu 21 Ocak Pazartesi günü düşüşe geçmek oldu. Bunun üzerine ertesi gün, yani 22 Ocak’ta Fed bankalara kredi faiz oranını 0,75 yüzde puanı düşürdü. Fed’in olağan toplantısına daha bir hafta varken, ABD merkez bankası bu bir haftayı bekleyemedi ve son çeyrek yüzyılın en büyük faiz indirimini gerçekleştirdi. Aradan sadece sekiz gün geçtikten sonra 30 Ocak’ta Fed olağan toplantısında faiz oranın bir kez daha, bu sefer 0,5 puan düşürdü. Yani sekiz gün içinde 1,25 puan. Bu sayede ABD faiz oranı altı ayda yüzde 5,5’ten yüzde 3’e düşmüş oldu.

Dünya çapında enflasyonun da yükselme eğilimi gösterdiğine ilişkin verileri öne sürerek, kimileri, Fed’in faizleri böylesine hızlı düşürmesinin enflasyonu azdıracağı için yanlış olduğunu söylüyor. Avrupa Merkez Bankası enflasyonla mücadelenin daha büyük öncelik olduğu düşüncesiyle faiz oranlarını indirmeyi reddediyor. Japonlar için de bu söylenebilir. Böylece, dünyanın farklı egemenlerinin, krizi kontrol altına almak için hangi stratejinin doğru olduğu konusunda kendi içinde “ortak akıl” oluşturamadıkları görülüyor.

Dünya ekonomik krizi eğer bir depresyona dönüşürse, yani kriz geçici değil uzun soluklu ve derin olursa, “küreselleşme” stratejisi ve neo-liberalizm büyük bir darbe yiyecektir. Dünya ekonomisinin bölünmesi yönünde bir dinamik harekete geçecek, buna önce ekonomik alanda, ardından politik konularda milliyetçilik eşlik edecektir.

Türkiye’ye Etkiler…

Dünyanın “global bir köy” haline geldiğini işlerine geldiği zaman vurguyla söyleyenler, krizin bulaşıcılığı sözkonusu olduğunda, "Bize ulaşmaz, bizi etkilemez" türü yavan ve desteksiz reaksiyonlar verdiler. Bunların başında tabii ki Türkiye'nin Başbakanı ve bakanları geliyordu.

Bir tür global karanlıkta korkmadığını belirtmek için ıslık çalma çocukluğuna benzeyen bu tavır, derece derece birçok ülkede var. ABD'deki hapşırmanın kendilerini nezle etmeyeceğini sanan AB, anında resesyonun etkisi altına girdi.

İddia, yükselen Çin, Hindistan gibi pazarların, bu dönemin ayakta kalan ve direnen ülkeleri olacağıydı.

Niye, neden? Dünya ekonomisinin dörtte birini oluşturan ABD resesyona girmişken, onunla iç içe olan AB'de resesyonun ayak sesleri hızla duyulurken, bu iki blokun "tedarikçisi" Çin ve Hindistan nasıl durgunluğun dışında kalacaktı? Ham petrol, doğalgaz başta olmak üzere hammadde üreten Rusya ve Ortadoğu ülkeleri nasıl sürecin dışında kalacaklardı ?

Dibden gelen dalganın ergeç kendilerine geleceğinden bihaber görünmeyi tercih eden “çevre ülkeleri” nde "zengin piyasalardan çıkan para bize gelirse, işimize bile yarayabilir" rehaveti bir başka ironi. ABD'de ve Avrupa'da daralan iç talebin, çevre ekonomilerini ihracattan başlayan bir durgunlaşma sürecine yönelteceği gerçeği ile çoğu ülke yüzleşmek istemiyor.

Büyük finansal piyasalardaki zararlarını kapatmaya çabalayan global bankaların çevre ekonomilerine açmış oldukları kredileri geri çağırmaları, tahsile geçmeleri pek muhtemel. Başkalarının paralarını kolay kolay riske edemeyecek fon yönetimlerinin, "yükselen piyasa ekonomileri"ndeki plasmanlarından çıkmaları da her an gündemde.

Bu olasılıklardan her biri, çevre ekonomilerinin, durgunlaşma, finansal kriz, ekonomik kriz süreçlerinden en azından birine; en kötüsü de zincirleme olarak her üçüne birden sürüklenmesi anlamına gelebilir.

Global karanlıkta ıslık çalarak, başlarını aylarca türban teranesine gömenlere beklenen çıkışı, biraz geç de olsa, TÜSİAD yaptı. TÜSİAD , 2008 Yılına Girerken Türkiye Ekonomisi başlıklı raporunda,

“ Dünya ekonomisinde büyümenin belirleyicileri yavaşlamaya işaret etmektedir. Uzun dönemde dünya ekonomisinin içinde bulunduğu son hızlı büyüme döneminin de artık sonuna gelinmiştir” tesbiti yapılıyor ve şöyle devam ediyordu rapor;

“ ABD ekonomisinde son verilerin işaret ettiği resesyon olasılığı bir yana, Avrupa ve Japonya’nın da aralarında olduğu bir çok gelişmiş ülkem ekonomisinin 2008 yılında yavaşlaması beklenmektedir. Dünya ekonomisindeki bu yavaşlamanın gelişmekte olan ülkelerdeki büyüme ile kısmen dengelenmesi beklenmektedir. Dünya ekonomisindeki büyümenin yarısından fazlası gelişmekte olan ülkeler tarafından sağlanmaktadır. Çin, Hindistan, Brezilya, Rusya ve diğer petrol ve doğal gaz üreticisi ülkelerdeki yüksek büyüme süreci devam etmektedir. Bu ülkeler, güçlü yüksek ekonomik performanslarını koruyabilmek konusunda Türkiye’ye oranla daha başarılıdır. Uluslararası finans piyasalarında, ABD kaynaklı yüksek riskli konut kredileriyle başlayan ve giderek derinleşme eğilimi gösteren sorunlar, 2008’in ilk yarısında da ağırlığını artırmaya devam edecektir.

Bu gelişmeler sonucunda, uluslararası finansal piyasalarda fonların gelişmiş ülke pazarlarına dönmesi, uzun dönemdir süregelen likidite bolluğunun sonuna gelinmesi ihtimal dahilindedir. Bu koşulların gerçekleşmesi durumunda, Türkiye’nin cari açığını finansman imkanları zorlaşacaktır. Dış tasarruflar üzerine gelecek bu kısıt, yüksek büyüme süreci açısından da önemli sonuçlar doğuracaktır. 2002-2006 döneminde gelişmekte olan ülkelere giren sermaye miktarı 1,8 trilyon dolar olmuştur. Küresel likiditenin artması, Türkiye’nin de aralarında yer aldığı gelişmekte olan ülkelerin ekonomik büyümelerine önemli bir destek sağlamıştır. Türkiye’nin yakaladığı yüksek büyüme-düşük enflasyon başarısında, söz konusu sermaye girişlerinin büyük bir katkısı olmuştur. Yurtiçi tasarrufların yetersizliği karşısında, uluslararası sermaye akımları, yüksek büyüme sürecinin finanse edilebilmesine imkan sağlamıştır. Küresel ekonomideki bu gelişmeler, Türkiye’nin önümüzdeki dönemde büyümesini finanse etmekte zorluklarla karşılaşabileceğine işaret etmektedir”.

TÜSİAD’ın bu saptamaları karşısında AKP iktidarı umursamaz davrandı, ekonominin yapı taşlarının sağlamlığından dem vurmakla yetindi.

Açık olan, Türkiye’nin bu çalkantıdan doğrudan etkileneceğidir. Bu, ekonominin, dünya ekonomisi ile son yıllarda artan bütünleşmesi ile ilgili bir saptamadır. Şöyle ki;

- Dünya ekonomisi ile dış ticaret hacmini 265 milyar doların üstüne çıkardı. Bu, milli gelirin yüzde 53’ü dolayında bir dış ticaret hacmi demektir. İhracat, ithalata büyük ölçüde bağımlı. İhracata talep azalırsa büyüme de düşer.

- Dış borç stoku 250 milyar dolara yaklaşıyor. Yüzde 63'ü de özel kesimin.

- Doğrudan yabancı sermaye ve sıcak para girişleri yıllık 45 milyar doları bulmuş ve ekonomi bu dış kaynak girerse büyüyor, girmezse küçülüyor.

- Borsada yabancılar yüzde 70'e yakın pay sahibiler..

- Türkiye, dış ticaretinin yarısından fazlasını AB'ye odaklamış durumda. AB7den talep düşerse, ekonomi küçülür.

Bu kadar dünya ekonomisiyle bütünleşmiş bir ekonominin, dünyadaki resesyondan etkilenmemesi mümkün değil ve olmayacaktır. Karanlıkta ıslık çalmakla da korkulardan kurtulmak mümkün değildir.

Bu son olasılık gerçekleştiği takdirde Türkiye çevre ekonomileri içinde en kırılgan konumda yer alan iki-üç ülkeden biri olarak ve ciddi boyutlarda etkilenecektir. 2007 boyunca Türkiye'de dolar yüzde 17.5 oranında ucuzlamış; yıllık yüzde 16.5 oranında faiz sunan bir Hazine Bonosuna kaynak bağlayan yabancı "rantiye" yıl sonunda dolar üzerinden yüzde 41'lik bir getiri sağlamıştır. Kâğıt üzerindeki bu getirinin fiilen tahsil edilmesi için yabancının döviz kurları yükselmeden dolara dönebilmesi gerekir. Vadeli döviz piyasalarında kurlar garanti altına alınmışsa yabancının çıkışını önleyecek fren mekanizması işlemeyecektir. Kısa vadeli ve özel sektöre ait dış borçların hızla ödenme talepleri buna eklenirse, finansal kriz ortamı doğmuş olur.

Dünyadaki resesyonla yaşanacak küçülme, haliyle ihracata talebi azaltır, sıcak para çıkışı ve gelmesi beklenen doğrudan yabancı sermayenin gelmemesi halinde Türkiye'de 2008 için umulan yüzde 5 büyüme hayal olur. Bu hem aile gelirlerinin azalmasına yol açar hem işsizliğe tüy diker .

Olası resesyon, çalkantı, kriz-her ne olacaksa- durumunda, böylesi konjonktürlerden en olumsuz etkilenen kesimlerle ne tür dayanışma mekanizmaları geliştirilmesi gerektiğini tartışmak; mevcut makro ekonomik politikalara alternatifler üretip sunabilmek gerekiyor.

Bölüm 2

Dış Kaynağa Bağımlı Büyümenin Boyutları ve Zaafları

Türkiye ekonomisi, 1998’de kısa adı IMF olan Uluslararası Para Fonu ile “Yakın İzleme Anlaşması” adı altında uzun soluklu bir “dezenflasyon programı”nı uygulamaya koydu ve IMF ile, başlarda gevşek, sonraları sıkılaşan bir ilişki içinde ilerleyen bu program 2008’de 10 yılını tamamlamış olacak. Bu 10 yıl, Türkiye ekonomi tarihinde özel bir alt dönem olarak yerini alacak. Önceki on yıllarda arzulanıp da yapılamayan birçok piyasacı, küreselleşmeci ve anti-sosyal icraatın bu 10 yıla sığdırılması, dönemi, iktisat tarihimizin en kayda değer dönemlerinden biri yapmıştır diyebiliriz.

İçinde, yine tarihimizin en derin krizini (2001) barındıran bu alt dönemin kayda değer bir özelliği, önceki dönemlerle kıyas götürmez ölçüde dünya ekonomisi ile entegre oluşudur. Artan dış ticaretin yanı sıra artan sermaye hareketleri, küresel sermaye ile hızlı bir entegrasyon, büyük şirket ve bankaların el değiştirmesi, özelleştirmeler ve kamusal mal ve hizmetleri piyasalaştırıp ticarileştiren uygulamalar, devletin küçültülmesi, emeğin tarihinde olmadık ölçülerde sömürülmesi ve etkisizleştirilmesi, teslim alınması, kırların yoksullaştırılıp kente göçün hızlandırılması, bütün bunların da kurumsallaştırılıp modelleştirilmesi, yine bu dönemin ana karakteristik özellikleri.

Büyümenin Boyutları ve Kimyası

Dünya ekonomisi ile bütünleşme temelinde sürdürülen ve 2001 krizi sonrası kesintisiz sürdürülen büyümenin, oranlarından çok kimyası, niteliği mutlaka irdelenmeli ve içerdiği zaaflar görülmelidir. Çünkü, oranlarıyla övgü vesilesi yapılan bu büyümenin, çok da Türkiye’ye mahsus bir gelişme olmadığı, dünya ekonomisinin son yıllarda yaşadığı yüksek büyümeye imkan veren likidite bolluğu ile ilgili olduğu; bu “mucizevi büyüme”yi, Türkiye’den başka ülkelerin, hem de daha yüksek oranlarda yaşadığı OECD verilerinden görülebilmektedir.

2000-2005 döneminde OECD üyesi ülkelerin milli gelirleri ortalama yüzde 25,5 büyürken Türkiye ortalamanın altında kalmış ve milli geliri yüzde 21 dolayında artmıştır. OECD ülkeleri içinde 2000-2005 döneminde en yüksek büyümeyi İrlanda’nın, onu takiben de Slovakya’nın yaşadığı görülebilmektedir. Özellikle Doğu Avrupa ülkelerindeki büyüme dikkat çekicidir. Macaristan, Slovenya, Çek Cumhuriyeti, Polonya, AB’nin katkılarıyla, Türkiye’den daha hızlı büyümüşlerdir. Ayrıca, Yunanistan’ın, İspanya’nın, G.Kore’nin, Meksika’nın büyüme hızlarının da Türkiye’yi geride bıraktığı anlaşılmaktadır.

Türkiye, AB-15’in ortalama büyümesini de yakalayamamıştır.

2000-2005 OECD Ülkelerinde Mili Gelir,(Satın Alma Gücü Paritesine Göre, Milyar $)
	2000	2005	2000-2005,%
İrlanda	110	161	47,1
Slovak C.	59	86	46,9
Luxemborg	22	32	43,9
Yunanistan	229	328	43,7
İspanya	849	1189	40,1
Macaristan	126	176	40
Slovenya	33	46	39,4
G.Kore	768	1067	38,9
Çek C.	152	211	38,4
Norveç	163	218	33,9
Avustralya	525	701	33,6
Yeni Zeland	80	106	32,7
İngiltere	1507	1979	31,3
Izlanda	8	11	30,5
Polonya	409	530	29,6
ABD	9765	12398	27
Hollanda	452	573	26,8
Belçika	273	346	26,5
Kanada	873	1099	25,9
OECD	26532	33302	25,5
Meksika	897	1119	24,7
AB-15	9540	11819	23,9
Avusturya	230	283	23,1
İsviçre	219	267	22,1
Japonya	3234	3941	21,8
Türkiye	460	556	20,9
Almanya	2101	2538	20,8
Fransa	1575	1898	20,5
İsveç	241	290	20,2
Danimarka	154	185	20,2
Finlandiya	135	162	20,2
Portekiz	188	210	11,7
Italya	1474	1644	11,6
Kaynak:OECD,Facts and Figures, 2007

Türkiye ekonomisi, IMF ile 1998’de başlatılan yakın izleme anlaşması ile , yüzde 60’larda seyreden kronik enflasyonu tek haneye indirme odaklı bir “istikrar” programına giriş yapmış, 2000’de de sabit kur politikasını bu programın en önemli aracı haline getirmişti. Ancak, IMF desteğiyle uygulanan bu politikanın yol açtığı 2001 krizi Türkiye ekonomisinde tarihinin en büyük daralmasına yol açmıştı. Krizin ardından yine IMF eliyle uygulamaya sokulan ekonomi politikası, 6 yıl üst üste yüksek büyüme oranları ile sonuçlandı. Kriz yılı 2001’de 146 milyar dolara gerileyen milli gelir, izleyen yıllarda sürekli arttı ve 2006 yılında yaklaşık 400 milyar dolar olarak ölçüldü, 2007 beklentisi de 490 milyar dolar dolayındaydı.

Kişi Başına Gelir Kaç Dolar?

Öncelikle bu düşük tutulmuş dolar kuru ile yapılan ölçümler ve kişi başına gelirin dolarla ifadesindeki çarpıklıklar ortaya konulmalıdır.

Merkez Bankası’nın kendi hesaplamasına göre 1995 yılında ortalama 100 olan Türk parasının reel değeri 2007 sonunda 190’a çıktı. Yani Türk parası yüzde 90 oranında değer kazandı.

Türk parasının 2002 yılından sonra kazandığı reel değer ise yüzde 52’ye ulaştı.

Yıllar	Yıl Ortası	(CariFiyatlarla)				(1998 Fiyatlarıyla)
	Nüfusu(1)	(CariFiyatlarla)
	(BinKişi)	GSYİH,Milyon YTL	Kişi Başına GSYİH		GSYİH	GSYİH,Milyon YTL	Kişi Başına GSYİH		GSYİH
			YTL	ABD Doları(2)	Milyon ABD Doları(2)		YTL	ABD Doları(2)	Bin ABD Doları(2)
							YTL	ABD Doları(2)

1990	56.154	393	7	2.684	150.717	37.591	669	2.574	144.540
1991	57.272	630	11	2.639	151.141	37.940	662	2.547	145.872
1992	58.392	1.093	18	2.726	159.177	40.210	689	2.648	154.622
1993	59.513	1.982	33	3.031	180.384	43.444	730	2.807	167.053
1994	60.637	3.868	63	2.148	130.248	41.074	677	2.605	157.959
1995	61.763	7.762	125	2.750	169.848	44.027	713	2.741	169.292
1996	62.909	14.772	234	2.892	181.933	47.112	749	2.880	181.178
1997	64.064	28.836	450	2.972	190.398	50.659	791	3.041	194.819
1998	65.215	52.225	800	3.080	200.862	52.225	801	3.080	200.862
1999	66.350	77.415	1.166	2.794	185.382	49.766	750	2.884	191.353
2000	67.420	124.583	1.847	2.963	199.765	53.428	792	3.047	205.429
2001	68.365	178.412	2.609	2.134	145.891	49.424	723	2.780	190.055
2002	69.302	277.574	4.005	2.662	184.482	53.349	770	2.960	205.134
2003	70.231	359.763	5.122	3.425	240.541	56.440	804	3.090	217.014
2004	71.152	430.511	6.050	4.256	302.823	61.481	864	3.323	236.438
2005	72.065	487.202	6.760	5.042	363.352	66.018	916	3.523	253.885
2006	72.974	576.322	7.898	5.519	402.744	70.045	960	3.691	269.347
2007(3)	73.875	647.498	8.765	6.625	489.422	72.801	985	3.790	279.986
2008(4)	74.766	717.266	9.594	6.964	520.670	76.839	1.028	3.952	295.475

Kaynak: TÜİK, DPT, (1) DİE yıl ortası nüfus tahminidir. (2) Merkez Bankası döviz alış kuru kullanılarak hesaplanmıştır. (3) DPT tahminidir. (4) Program

Döviz kuru, artan enflasyona rağmen yıllardır düşük tutuluyor, böylece Türk parası değerleniyor. Bu yüzden hem milli gelir hem de buna bağlı olarak kişi başına gelir artmış görünüyor. Cari fiyatlarla, yani enflasyondan arındırılmamış milli gelir verileri 2006 yılında milli geliri 576 milyar YTL, kişi başına düşen geliri de 7 bin 898 YTL olarak gösterdi. Bu rakam, 2006’nın ortalama dolar kuru olan 1430 YTL üstünden dönüştürüldüğünde 2006’nın kişi başına geliri 5 bin 519 dolar olarak hesaplanıyordu. Başbakan Erdoğan da bu rakama referans yaparak 2010’da milli gelirin kişi başına 10 bin dolar olacağını iddia ediyordu.

Ancak, bu düşük tutulmuş dolar kuru ile yapılan hesaplamayı bir tarafa bırakıp sabit fiyatlarla, yani enflasyondan arındırılmış fiyatlarla bakıldığında 2006 için gerçek şöyle ortaya çıkıyordu: 1998 fiyatlarıyla 2006 milli geliri 70 milyar YTL dolayında gerçekleşmişti. Bu, aynı yıl kişi başına gelirin 1998 fiyatlarıyla 960 YTL, kişi başına milli gelirin 3691 dolar, toplam milli gelirin de 270 milyar dolar olması demek.

2007 için cari fiyatla kişi başına milli gelir beklentisi 6 bin 625 dolar iken sabit fiyatlarla, yani enflasyondan arındırılmış fiyatlarla 3790 dolar, yani cari olanın yüzde 57’si. Demek ki, iddia edilen kişi başına milli gelirin, gerçeği ile arasında yüzde 57 fark var. Düşük tutulan döviz kuru, Türkiye’nin milli gelirini ve kişi başına gelirini abartılı göstermekte ve gerçeği tahrif etmektedir.

Sıcak Paraya Bağımlılığın Faturası

Türkiye ekonomisi bir süredir büyümesini ancak sıcak para girişi ve yakın yıllarda yabancı sermaye girişi ile sürdürebiliyor. Bu dış kaynağın gelmesi için yüksek faizler veriliyor, özelleştirmelerin dibi kazınıyor, yerli sermayedarlar firma ve banka satmaya özendiriliyor, kıyı yörelerde hızla gayrimenkul satılıyor.

Son yıllarda doğrudan yabancı sermaye girişinin önem kazanması ile göreceli ağırlığını kaybetse de sıcak para girişi, büyümenin ana rüzgarı olageldi.

	Büyüme Oranı	Net Sıcak Para
	(yüzde )	(Milyon Dolar)
1989	1,6	-796
1990	9,4	3.139
1991	0,3	-392
1992	6,4	2.449
1993	8,1	4.660
1994	-6,1	-5.878
1995	8	2.465
1996	7,1	2.626
1997	8,3	1.728
1998	3,9	-1.725
1999	-6,1	3.446
2000	6,3	590
2001	-9,5	-13.260
2002	7,9	-1.534
2003	5,9	5.693
2004	9,9	11.996
2005	7,6	15.941
2006	6	13.958
2007(T)	4,5	9.843

Sıcak para bağımlılığı, döviz kurunun düşük, faizlerin ise yüksek tutulmasını zorunlu kıldı. Böylece sıcak paraya oldukça yüksek rantlar aktarıldı ve ard arda gerçekleştirilen büyüme, esas olarak yüksek bedellerle girişi sağlanmış sıcak para sayesinde gerçekleşti.

Sıcak paraya sağlanan getiriler, dünyanın herhangi bir yerinde sağlananın oldukça üstünde gerçekleşti. Örneğin, Türkiye’nin kısa vadeli sermaye giriş çıkışını serbest bıraktığı 1989 yılı başında Türkiye’ye getirilerek Hazine iç borçlanma kağıtlarında çevrilen 1000 dolar, 2007 yılı sonunda 25 bin 359 dolara kadar yükseldi. Hazine kağıdına yapılan yatırımın 2007 yılındaki getirisi hem YTL’nin aşırı değerlenmesi hem de faizlerin yüksek seyri sonucu dolar bazında yüzde 31’i buldu.

Hazine iç borçlanma kâğıtlarına 1000 dolar yatırım ne getirdi?
	Yıllık Ortalama Dolar Kuru (TL)	Dolar Kurundaki Yıllık Değişim(yüzde )	Hazine Ortalama İç Borçlanma Faizi (yüzde )	Faiz ve Kur arasındaki fark (Puan)	Hazine Kağıdının Dolar Bazında Yıllık Getirisi(yüzde )	1000 Dolar 1989'dan sonra ne kazandırdı (Dolar)
1988	1.428	63,7	-		-	1.000
1989	2.142	50	58,3	8,3	6,1	1.061
1990	2.635	23	51,2	28,2	23	1.304
1991	4.225	60,4	72,1	11,7	7,6	1.404
1992	6.979	65,2	75,4	10,2	6,5	1.495
1993	11.176	60,1	87,6	27,5	17,3	1.753
1994	29.387	162,9	165,5	2,6	-1,8	1.722
1995	46.183	57,2	121,8	64,6	44,1	2.482
1996	81.579	76,6	132,8	56,2	31,1	3.252
1997	152.100	86,4	108,4	22	11,7	3.634
1998	261.000	71,6	115,6	44	25,6	4.562
1999	420.100	61	109,6	48,6	30,5	5.954
2000	623.700	48,5	38,2	-10,3	-7,5	5.509
2001	1.225.400	96,5	99,9	3,4	2	5.617
2002	1.505.800	22,9	63,5	40,6	32,9	7.464
2003	1.493.100	-0,8	44,1	44,9	45	10.823
2004	1.422.300	-4,7	24,7	29,4	31,1	14.188
2005	1.340.800	-5,7	16,3	22	23,1	17.463
2006	1.431.100	6,7	18,1	11,4	10,8	19.343
2007	1.301.500	-9,2	19,1	28,3	31,1	25.359

Kaynak; TCMB, Hazine verilerinden hesaplandı

Dış Kaynak Artsa da Büyüme Artmıyor

Dış kaynak girişinde son yıllarda sıcak paranın ağırlığı azaldı, doğrudan yabancı sermaye girişleri önem kazandı. Türk bankalarının yabancılar tarafından satın alınması, sigorta şirketlerinin yine yabancılarca alınması, Telekom’un özelleştirmesi , başka Türk firmalarına yabancı ortak gelmesi ile dış kaynak girişi 2005’te 44 milyar dolara, 2006’da 46 milyar dolara yaklaştı, 2007’nin 9 ayında ise 37 milyar dolara yaklaştı.

Büyüme ve Sermaye Girişi ve Kaynak Kaybı
			YATIRIM GİDERLERİ
	GSMH	Sermaye Girişi(Net Milyon $)	Faiz (Milyon $)	Kar Transferi ve Diğer Yatırım Giderleri	TOPLAM (Milyon $)
	(Büyüme yüzde )	Sermaye Girişi(Net Milyon $)	Faiz (Milyon $)	Kar Transferi ve Diğer Yatırım Giderleri	TOPLAM (Milyon $)
2000	7,4	9.584	6.299	539	6.838
2001	-7,5	-14.557	7.134	619	7.753
2002	7,9	1.191	6.402	638	7.040
2003	5,8	7.193	6.987	816	7.803
2004	8,9	17.752	7.148	1.138	8.286
2005	7,4	43.623	8.033	1.451	9.484
2006	6,1	45.740	9.346	1.716	11.062
2007 (9ay)	4	36.676	7.996	1.895	9.891

Not: Sermaye girişi net bir rakam olup, orta, uzun ve kısa vadeli dış borçlanma, doğrudan yabancı sermaye, portföy yatırımı, mevduat ve benzeri girişleri gösteriyor. Kaynak: TCMB,Ödemeler Dengesi verileri

Kaynak: TÜİK,TCMB verileri

Ancak, ilginç olan bu kaynak girişinin artık büyümeye yeterli bir tempo kazandıramadığıdır. 2007'nin ilk 9 ayında gerçekleşen büyüme yüzde 4'te kalmıştır ve yılın tamamında en fazla yüzde 4,5 olması beklenmektedir.

Korkut Boratav’ın Sol web sitesinde yazdıklarından hatırlayalım: "Neoliberal dönem 1997'ye kadar Türkiye ekonomisini yüzde 4,2 civarında bir büyüme patikasına oturtmuştur. 1997'yi izleyen ve ekonominin uluslararası finansın sıkı denetimine tabi olduğu dokuz yılın ortalama büyüme hızı ise sadece yüzde 3,2'dir. Bu büyüme temposunun yeniden yüzde 4,2'ye ulaşması için milli gelirin 2007 ve 2008'de yüzde 6'lık oranlarda artması gerekli ve yeterli olacaktır. Bunun güç olacağı anlaşılıyor." (www.sol.org.tr)

Dolayısıyla, sıra dışı ve şanslı bir dünya konjonktürü ile iktidarı çakışan AKP'nin, izlediği çarpık yol haritası yüzünden, Türkiye ekonomisinin büyüme temposunu hızlandıramadığı, tersine bir patinaja hızla sürüklediği görülmektedir. 2001 krizi sonrası girilen patika, sermaye birikimi sağlayamamaktadır.

Kaba Emek Sömürüsü de Yetmiyor

Gayri Safi Sabit Sermaye birikiminin GSMH'ye oranı 1990'lardaki düzeyinin gerisine düşmüş, 2007'nin ilk 9 ayında da yüzde 23'ün altında kalmıştır. 2001 krizi sonrasında Türkiye’deki sermayedarlar, dışarıya karşı bütün rekabet güçlerini, işsiz ve örgütsüz düşmüş emeğin kaba sömürüsünden almış, teknolojik bir dönüşüm gerçekleştirilememiş ve bu kaba emek sömürüsü ile artık ileriye gidilemeyeceği görülmeye başlanmıştır. Bu durum, TÜSİAD tarafından da itiraf edilmektedir. TÜSİAD’ın 2006’e Girerken Türkiye Ekonomisi raporunda “Toplam Faktör Verimliliği” olarak tanımlanan emek üzerinden sömürüyü ölçen göstergenin gerileme eğilimi gösterdiğine işaret edilmektedir. Şöyle denilmektedir;

“Son genişleme döneminde, makroekonomik istikrarın sağlanmasının yol açtığı Toplam Faktör Verimliliği’ndeki (TFV) artışın büyümeye önemli katkısı olduğu hesaplanmaktadır. 2005’de yüzde 75, 2006’da yüzde 57 olarak hesaplanan TFV artışının 2007 yılında yüzde 22’ye gerilediği tahmin edilmektedir. TFV artışının sürdürülmesinin

zorluklarla karşılaşacağı düşünülmektedir. 2003 yılından beri ertelenmiş olan reformlar, verimlilik kaynaklı büyümenin sınırlarına gelinmesine yol açmıştır. İşgücü piyasasındaki katılıkların devam etmesi ve istihdam üzerindeki yükler, beşeri sermaye birikimine dayalı bir büyüme sürecini olanaklı kılmamaktadır.”(s.16)

Öte yandan, Türk kökenli sermayedarların bankalarına ve Telekom gibi özelleştirmelere gelen büyük boyutlu yabancı sermaye girişlerinin, sermaye birikimini ve büyüme potansiyelini yeterince yukarı taşımadığı da anlaşılmaktadır. İç talepte teklemenin telafisi ihracatla karşılanamaz duruma gelinmiştir. Tüketici kredisi ve kredi kartı harcaması kışkırtmalarıyla özel tüketim artışlarına dayalı talep genişletilmiş, ancak burada da deniz kısa sürede tükenmenin eşiğine gelmiş ve ihracattaki teklemelerle birlikte kronik durgunlaşma belirtileri ortaya çıkmıştır.

Özetle, birçok zaafı içinde barındıran ve zaaflarıyla beraber sürdürülebilirliği tartışılan bu büyüme patikasının da sonuna gelinmiş görünmektedir. 2007 büyüme trendleri bunu doğrulamaktadır.

Sanayide tekleme başlamıştır, tarım gerilemektedir, inşaat da tempo kaybetmiştir. Sanayi sektöründe 2002-2006 döneminde katma değer artışı yıllık ortalama yüzde 8.1 olmuş ve bu dönemde sektörün büyümeye yaptığı katkı yaklaşık 2.5 puan olarak gerçekleşmişti. 2007 yılının ilk çeyreğinde de, özellikle Ocak ayındaki yüksek üretim artışının etkisiyle, sanayi sektörü katma değeri yüzde 7.5 büyümüştü. Ancak, ilk çeyrek sonrasında sanayi sektörü üretiminin yavaşlamaya başladığı görüldü. İkinci çeyrekte yüzde 4 artan sanayi sektörü üretimi, üçüncü çeyrekte yüzde 3.7’ye geriledi, sektörün ilk üç çeyrek itibariyle büyümesi ise yüzde 5 olarak gerçekleşti. 2006 yılının ikinci yarısından itibaren yurtiçi talebin zayıflamasına rağmen, sanayi sektöründe üretim artışlarında bir yavaşlama gözlenmemesinin en önemli nedeni, söz konusu dönemde ihracatın artmasıydı. Ancak, 2007 yılının ilk çeyreğini takiben ihracat miktar artışının yavaşlamaya başlamasıyla, sanayi sektöründe de üretim hız kesti.

2006’da sanayi kesimi yüzde 5.8 büyürken, milli gelir, inşaat kesiminin katkısıyla yüzde 6 büyümüştü. 2007’de sanayi kesimi büyümesi yılın tamamında yüzde 5.4'e düştü. Bu da 2007’de milli gelirde büyümenin, yüzde 5’in altında kalacağını gösteriyordu. Tarım, 2006’nın ilk 9 ayında yüzde 1.2 küçülürken, 2007’nin 9 ayında yüzde 5.6 küçüldü. 2006’nın ana motoru olmayı üstlenmiş olan inşaat da 2007’de yavaşladı. Sadece tarımın büyümeyi 0.5 puan düşürmesi, inşaattaki yavaşlamanın da aynı boyutta ve aynı yönde etki yapmasıyla, 2007 büyümesinde hedefe ulaşılamayacak, büyüme yüzde 5’in altında kalacak gibi görünüyor.

Bölüm 3

En Zayıf Halka, Cari Açık ve AB’ye İhracat Bağımlılığı

Dünya krizi karşısında Türkiye ekonomisinin olası hasarının büyüklüğünü belirleyecek en önemli unsur, en zayıf halka durumuna gelen cari açık. Hızla büyüyen dış ticaret açığının, diğer döviz kazandırıcı faaliyet gelirleri ile kapatılamayan kısmı cari açığı 2007 sonunda 38 milyar dolara ulaştırırken, açığın tahmini 2007 milli gelirine oranı da yüzde 8’e yaklaşıyor. 2006’da büyüme yüzde 6,5, cari açık/milli gelir oranı yüzde 8,4’tü. 2007’de büyüme oranı yüzde 4,5 dolayına düşmesine karşın cari açığın milli gelire oranının yüzde 8’de kalması dikkat çekici. Bu, daha düşük büyümeye karşın döviz ihtiyacı azalmamış anlamına gelmektedir. Cari açığın finansmanının kriz koşullarında nasıl mümkün olacağı ve maliyeti ise endişe verici bir durumdur.

2001 krizi sonrası büyüme döneminin en önemli özelliklerinden birisi büyümenin sıcak para eksenli dış kaynak girişi ile gerçekleşmesi ve yine GSMH artışının dış ticaretin büyümesi ile paralel seyretmesidir.

2000’de 9,5 milyar doları bulan dış kaynak girişi yüzde 7,4’lük büyümeye imkan sağlarken beraberinde aynı yıl büyük bir cari açığı da getirince sermaye girişi yerini sermaye kaçışına bıraktı ve 2001’de 14,5 milyar doları bulan sermaye çıkışı aynı yılın yüzde 7,5’luk küçülmesinde etkili bir faktör oldu.

2003’ten itibaren hızlanan sıcak para girişine 2005 sonrası özelleştirmeler ve yabancıya banka satışları ile artan doğrudan yabancı sermaye girişi eklendi , böylece dış kaynak girişi yıllık 43-45 milyar dolar düzeyine çıktı.

Bu dış kaynağın getirisi ise faiz ve kar transferleri şeklinde dışa çıkıyor. Bunların da 2000-2006 ortalamasının yılda 8,5 milyar doları bulduğu görülüyor.

Dış kaynak girişiyle büyüyen, dış kaynak çıkışı ile küçülen ekonominin dış ticaret hacmini de büyüttüğü görülmektedir. Öyle ki, milli gelirin 400 milyar dolara ulaştığı 2006’da dış ticaret hacmi, milli gelirin yüzde 56.3’üne çıkmıştı. 2007 için milli gelirin 460 milyar doları bulması halinde, 277 milyar dolara çıkan dış ticaret hacmi, milli gelirin yüzde 60’ını bulmuş olacak.

Ancak büyüyen dış ticaretin de dış açığı, dolayısıyla cari açığı büyütmesi, sistemi, sürekli olarak sıcak para ve/veya doğrudan yabancı sermaye girişine bağımlı riskli, gerilimli ve kırılgan özellikli yapmıştır.

TÜRKİYE’NİN DIŞ TİCARET HACMİ VE CARİ AÇIĞI :2000-2007, Milyon $
	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007
İHRACAT	27.775	31.334	36.059	47.253	63.167	73.476	85.528	107.154
İTHALAT	54.503	41.399	51.554	69.340	97.540	116.774	139.480	169.987
DIŞ TİCARET HACMİ	82.278	72.733	87.613	116.593	160.707	190.251	225.009	277.141
DIŞ TİCARET AÇIĞI	-26.728	-10.065	-15.495	-22.087	-34.373	-43.298	-53.952	-62.833
GSMH,Milyar $	200	146	181	239	299	361	400	460*
DIŞ TİCARET AÇIĞI/GSMH,%	-13,3	-6.,9	-8,6	-9,.2	-11,5	-12	-13,.5	-13
CARİ AÇIK,Milyon $	-9.821	3.392	-1.521	-8.036	-15.601	-22.603	-32.775	-37,986
CARİ AÇIK/GSMH,%	-4,9	2,3	-0,8	-3,4	-5,2	-6,3	-8,2	-8
İHRACAT / İTHALAT,%	51	75,7	69,9	68,1	64,8	62,9	61,3	63,0
İHRACAT / GSMH,%	13,9	21,5	19,9	19,8	21,1	20,4	21,4	23*
İTHALAT / GSMH,%	27,3	28,4	28,5	29	32,6	32,4	34,9	36*
DIŞ TİCARET HACMİ/	41,1	49,9	48,4	48,7	53,7	52,7	56,3	60,1

Kaynak: TÜİK,Hazine, ,DTM verilerinden hesaplandı

Dünya ekonomisi ile entegrasyonu artıran dış ticaret hacminin sadece 2000-2007 döneminde yüzde 237 artarak yaklaşık 82 milyar dolardan 277 milyar dolara çıktığı görülmektedir. 2000 yılında milli gelirin yüzde 41’i kadar bir dış ticaret hacmi sözkonusu iken 2007’ye gelindiğinde bunun yüzde 60’ı bulduğu görülmektedir.

Türkiye, bu dönem içinde dış dünya ile daha çok ticaret yapan, bu anlamda dünya ekonomisine daha çok entegre olan, moda deyimle, mal ticareti üstünden daha çok küreselleşen bir ülke görünümü vermiştir.

Nasıl Bir Dışa Açılma?

Neoliberallerce olumlanan bu “dünya ekonomisi ile bütünleşme”nin alt başlıklarına bakmak, “bütünleşme”nin beraberinde neler getirdiğini, ne tür bir karaktere sahip olduğunu da ortaya koyacaktır.

2007’de 277 milyar dolara ya da milli gelirin yüzde 60’ına ulaşan dış ticaret hacminin ihracat ve ithalat ayakları ayrı ayrı analiz edilince, ithalat ayağının ihracattan daha hızlı arttığını, dolayısıyla artan bütünleşmenin beraberinde giderek derinleşen bir dış ticaret açığını ortaya çıkardığını sergilemektedir.

2000’den 2007’ye ihracatın yaklaşık 28 milyar dolardan 107 milyar dolara çıkarak yüzde 282 büyüdüğü anlaşılmaktadır.

Bu ihracat artışına karşılık ithalat 2000’den 2007’ye 54,5 milyar dolardan yaklaşık 170 milyar dolara çıkmıştır. Dolayısıyla 2000-2007 döneminde dış ticaret açığı da 27 milyar dolardan 63 milyar dolara çıkarak yüzde 133 artış göstermiştir.

Dış ticaret açığının milli gelire oranına bakıldığında ise 2000’de yüzde 13.3 ile zirve yapan açığın, izleyen yıllarda azaldığı ancak 2005 ve 2006’da hızla büyüyerek yüzde 13,5’a vardığı, büyüme hızının düştüğü 2007’de ise ancak yüzde 13 olduğu gözlenmiştir.

Burada altı çizilmesi gereken bir olgu şudur: Türkiye, bu dönemde daha “ihracatçı” bir profil çizmekte, ancak öte yandan bu ihracatçı profilin ithalatla paralel geliştiği dikkat çekmektedir. 2007’ye gelindiğinde ihracatın ithalatı karşılama oranının hala yüzde 63’te seyrettiği görülmektedir. Türkiye’de, 1993-1999 döneminde ihracatın ithalatı karşılama oranı yüzde 60.2 olarak gerçekleşirken 2000-2007 döneminde bu oran yüzde 63,5’e çıkmıştır. Bu “ihracatçı” karakterin öne çıkması daha sonra ayrıntılarıyla irdelenecektir.

İhracatçı özelliği sivrilmeye başlasa bile, Türkiye’nin büyük dış açıklar veren bir ülke olması gerçeği, sonuçta cari açığı büyük bir ülke algısını da ortadan kaldırmamıştır. 2007’de 63 milyar dolara ulaşan dış açığı, turizm, navlun geliri, işçi dövizi, yurtdışı müteahhitlik geliri vb. gelirlerle kapatmaya yetmeyince, 2002’de 1,5 milyar dolar olan cari açık, izleyen yıllarda hızla büyümüş ve 2007’de 38 milyar doları bulmuştur. Bu da milli gelirin yüzde 8’ ine ulaşan bir açıktır ve riskli bir oran olarak değerlendirilmektedir. Türkiye, milli gelirine göre en büyük cari açığı olan ülkeler arasında yer almaktadır.

2002’den itibaren yaşanan “yüksek büyüme”nin özelliği, “dış ticaret hacminin büyümesi ile paralel seyretmesi, ithalatı da ihracatı da hızlandırması, ama sonuçta büyüyen dış açıklara yol açması, dış açıkların da diğer döviz gelirleri ile kapatılamaması sonucu milli gelirin yüzde 8’ini aşan carı açıklara yol açması ve açığın , düşen büyümeye rağmen gerilememesidir.

Bu paradigmaya eşlik eden en önemli politika aracı döviz kurudur. Bu dönem boyunca döviz kuru, aşırı değerli tutularak enflasyonu geriletmenin ana politika aracı olarak kullanılırken ithalatı kamçılayıcı, dolayısıyla yerli üretimi,yerli istihdamı olumsuz etkileyen özelliği gözardı edilmiştir. Özellikle aşırı değerli dolar kuru bazı durumlarda ihracat ve turizm gibi, döviz kazandırıcı faaliyetleri de yeterince cesaretlendirmemiştir. Kur, Merkez Bankası reel kur endeksine göre 2003’te yüzde 11 dolayında aşırı değerli iken bu oran 2007 ortalarında yüzde 28’e kadar çıkmıştır.

Kaynak: Merkez Bankası, verilerinden hesaplandı

Giderek büyüyen ve yüksek oranlı faizler ödenerek girişi sağlanan sıcak para ile finanse edilen cari açığın sağlıksız kimyasında imalat sanayii kilit rolü oynamaktadır. Nitekim, imalat sanayiinin ve alt sektörlerinin mercek altına alınıp incelenmesi, yaşanan süreçle ilgili bazı önemli bulguları da ortaya koymaktadır.

İMALAT SANAYİİNİN DIŞ TİCARET AÇIĞINDAKİ YERİ VE GELİŞİMİ ,Milyon $
	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007
İmalat San.İhracatı	25.518	28.826	33.702	44.378	59.579	68.813	80.240	100,966
Toplam İhracat	27.775	31.334	36.059	47.253	63.167	73.476	85.528	107,174
İm San ihr/Top.İhracat,%	91,9	92	93,5	93,9	94,3	93,7	93,8	94,3
İmalat San.İth.	44.200	32.686	41.383	55.690	80.447	94.208	110.284	133,879
Toplam İthalat	40.671	41.399	51.554	69.340	97.540	116.774	139.480	169,987
İmalat San İth/Top.İth,%	108,7	79	80,3	80,3	82,5	80,7	79,1	78,8
İm.San.ihracat/im.san. ithalat,%	57,7	88,2	81,4	79,7	74,1	73	72,8	75,3
İm San.Dış Açığı	18.683	3.860	7.681	11.311	20.868	25.395	30.044	32,913
Dış Ticaret Açığı	12.896	10.065	15.495	22.087	34.373	43.298	53.952	62,813
İmSan Dış Açığı/Dış Tic Açığı,%	144,9	38,4	49,6	51,2	60,7	58,7	55,7	52,3
Toplam Dış Ticaret Hacmi	68.446	72.733	87.613	116.593	160.707	190.251	225.009	277,141
Toplam İm.San Dış Tic.Hacmi	69.718	61.512	75.085	100.068	140.026	163.022	190.523	234,845
İm.San'nin Dış Tic Hacmi Payı,%	101,9	84,6	85,7	85,8	87,1	85,7	84,7	84,8

Dış Ticaret Sanayi Ürünleri

Türkiye’nin dış ticaretinde imalat sanayii ürünlerinin yerine bakıldığında, özellikle ihracatta yüzde 94’e varan başat bir önemi olduğu, Türkiye’nin ithalatında da sınai ürünlerin yine yüzde 80’e varan bir payı olduğu anlaşılmaktadır.

2000’li yıllardaki sanayi ürün ihracatı dikkat çekicidir. Böylelikle Türkiye’nin toplam ihracatında imalat sanayii ürünlerinin oranı 2000’de yüzde 92’ye, 2007’de ise yüzde 94’e yaklaşmıştır.

İmalat sanayii ürünlerinin ithalatı ise 2000’de 44 milyar dolar iken. 2007’ye gelindiğinde ise 134 milyar dolara yaklaşmıştır.

İmalat sanayii kendi başına alındığında 2000’de 19 milyar dolara yaklaşan dış açığının 2007’de 33 milyar doları geçtiği görülmektedir. Açıkta mutlak değer olarak bir artış olmakla beraber, imalat sanayii ihracatının ithalatı karşılama oranının giderek arttığı dikkat çekmektedir. 2000’de karşılama oranının yüzde 58 iken 2007’de yüzde 75’e çıktığı görülmektedir. İmalat sanayiinin hem daha “ihracatçı” bir karakter kazanması, hem de toplam ithalatta ham petrol ve doğalgaz ağırlıklı enerji ürünlerinin önem kazanmasının etkisiyle , dış açıktaki payı yüzde 52’ye düşmüş görünüyor.

Artan dış ticaret, net bir işbölümünü de ortaya koymuştur. Türkiye yatırım malları ve ara malları ithal ederken, dayanıklı-dayanıksız tüketim malları ihracatçısı ülke olarak uzmanlaştırılmış durumdadır.

2000-2007 döneminde “net ithalatçı” yani, ithalatın ihracatın üstüne çıktığı sektörler, toplam 226 milyar dolarlık ihracata karşılık 637 milyar dolarlık ithalat yapmışlardır. Dolayısıyla net ithalat 412 milyar dolara ulaşmıştır. Bu sektörler içinde sanayi için kullanılan hammaddeler yüzde 27 ile ilk sırayı alırken, yatırım malları ve hampetrol, doğalgaz ağırlıklı yakıt ithali yüzde 20’şer pay aldılar. Aynı dönemde işlenmiş yakıt ithali de yüzde 9 pay sahibi oldu.

2000-2007 Dönemi Net İthalatçı Sektörler
Sektör	İhracat 2000-07	İthalat 2000-07	Net İthalat 2000-07	Pay%
1. Sanayi için işlem görmüş hammaddeler	138608	250418	-111810	27,2
2. Yatırım (sermaye) Malları ( Taşımacılık araçları hariç )	21332	106147	-84815	20,6
3. İşlem görmemiş yakıt ve yağlar	48	84318	-84270	20,5
4. İşlem görmüş diğer yakıt ve yağlar	9247	47601	-38354	9,3
5. Yatırım mallarının aksam ve parçaları	11425	46001	-34576	8,4
6. Sanayi için işlem görmemiş hammaddeler	12352	41214	-28862	7,0
7. Taşımacılık araçlarının aksam ve parçaları	24528	45361	-20833	5,1
8. Esası yiyecek ve içecek olan işlenmemiş hammadeler	1480	6583	-5103	1,2
*9. Diğer sanayi ürün.*	2022	*3852*	-1830	0,4
10. Esası yiyecek ve içecek olan işlenmiş hammaddeler	3755	4752	-997	0,2
11. Sanayii ile ilgili olmayan taşıma araç ve gereçleri	818	1114	-296	0,1
Toplam	225615	637361	-411746	100,0

Kaynak,TÜİK verilerinden hesaplanmıştır

2000-2007 döneminde Türkiye’nin net ihracatçı olduğu sektörler ise dayanıklı ve dayanıksız tüketim malları sektörleri olarak belirginleşmiştir. Tekstil sektörünün ilk sırayı aldığı net ihracatçı sektörlerde beyaz eşya, ev elektroniği de Türkiye’nin net ihracatçı olduğu sektörler olarak belirmiştir.

Sektörel olarak bakıldığında, Türkiye imalat sanayiinin en net ithalatçı sektörünün kimya-petro kimya sanayii olduğu anlaşılmaktadır. Net ithalatta ikinci sırayı yüzde 20’şer payları ile ile enerji (ham petrol,doğalgaz) ve makine ve teçhizat ; onu da ana metal sanayii izlemektedir.

Net ithalatçı sektörlerin gelişim grafiğine bakıldığında , dünya piyasalarındaki fiyat artışlarına paralel olarak, enerjinin net ithalatçı özelliğinin 2005’ten itibaren tüm diğer sektörleri geçtiği dikkat çekmektedir. Hampetrol ve doğalgaz net ithalatına petrol ürünleri ve kömür eklendiğinde, sektörün net ithalattaki payı yüzde 28’i bulmaktadır.

2000-2007 Dönemi Net İhracatçı Sektörler
Sektör	İhracat 2000-07	İthalat 2000-07	Net İhracat 2000-07	Pay%
1. Yarı dayanıklı tüketim malları	70835	15367	55468	38,8
2. Dayanıklı tüketim malları	40916	11967	28949	20,3
3. Esası yiyecek ve içecek olan işlenmemiş tüketim malları	19628	1677	17951	12,6
4. Dayanıksız tüketim malları	37632	21465	16167	11,3
5. Esası yiyecek ve içecek olan işlenmiş tüketim malları	17207	4143	13064	9,1
6. Sanayi ile ilgili taşımacılık araç ve gereçleri	28283	20001	8282	5,8
7. Binek otomobilleri	25889	23741	2148	1,5
8. Motor benzini ve diğer hafif yağlar	5748	4855	893	0,6
Toplam	246138	103215	142923	100

Türkiye’nin net ihracatının sektörel dağılımı araştırıldığında konfeksiyon sanayiinin yüzde 51 payla en net ihracatçı olduğu, onu yüzde 27 ile konfeksiyon dışı tekstilin aldığı, dolayısıyla bu iki sektörün yüzde 77 ile net ihracatta başat yeri bulunduğu söylenebilir. Gıda-içki sanayii ürünleri de net ihracattaki yüzde 9’a yakın payı ile üçüncü sırayı; cam, çimento, seramik mermer gibi ürünleri içeren “Metalik olmayan diğer mineral ürünler” sektörü de yüzde 7,5 pay ile dördüncü sırayı almaktadır. Hatta, Türkiye binek otomobillerde de küçük de olsa net ihracatçı duruma geçmiştir.

SANAYİNİN BAZI ÖZELLİKLERİ…

Türkiye, görünürde sanayi ürün ihracatını artırıyor ama sanayi ürün ihracatı ile imalat sanayinin büyüme tempoları aynı değil; aralarındaki kayış iyice zayıflamış, ihracat, sanayiyi harekete geçirmiyor.

2000’de imalat sanayiindeki büyüme hızı ile sanayi ürün ihraç hızı yaklaşık aynı iken, 2001’de imalat sanayiinin yüzde 8’den fazla küçülürken sanayi ihracatının (stoktakilerin satışı ile) yüzde 13 arttığı görüldü. İzleyen yıllarda ise sanayi ürün ihracatı, imalat sanayii üretim temposunun hep üstünde seyretti. Bu anlamda sanayii ürün ihracatı ile üretim arasındaki kayışın koptuğu söylenebilir. İhracat, sanıldığı kadar üretime ivme katmıyor, dolayısıyla sanayi istihdamına da ivme kazandırmıyor.

SANAYİ ÜRÜN İHRACININI MİLLİ GELİRE ORANI, 2000-2006
	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006
GSMH,Milyar $	200	146	181	239	299	361	400
Sanayi Ürün İhracı, Milyar $	26	29	34	44	60	69	80
San.Ürün İhracı/GSMH%	13	20	19	18	20	19	20

İmalat sanayiinin, milli gelirdeki payı,1998’de yüzde 23,6 iken 2006’da ancak yüzde 25,3’e çıkabilmiş durumda. Yani , 2000’deki 200 milyar dolarlık milli gelirin 2006’da yaklaşık 400 milyar dolarlık bir büyümeye ulaşmasında imalat sanayiinin sürükleyici bir gücü olmadığı söylenebilir.

Buna karşılık sanayi ürün ihracının milli gelire oranının 2000’de yüzde 13 olan payının izleyen yıllarda yüzde 20 bandına çıkmış olması, sanayide katma değer üretimi ile sınai ürün ihracatı arasındaki bağın kopuşunun bir başka göstergesi.

Sınai ürün ihracı ile sınai üretim arasındaki kayışın kopukluğu gerçeği bir yana, ihracata dönük sınai üretimin kimyasında da ciddi bozulmalar sözkonusudur. Bu sanayi büyümesinin istihdama olumlu katkı yapmadığı gibi, işgücünü aşırı sömürmeden enerjisini aldığı ve ithal girdi kullanımını hızla artırdığı görülmektedir.

İmalat sanayiinde 2000 sonrası sanayi üretim hızla artarken, bu üretimi gerçekleştiren işçi sayısında aynı tempoda bir artış sözkonusu olmamıştır. Dolayısıyla, kişi başına üretim endeksinin 2000-2006 arasında yüzde 42 arttığı görülmektedir. Aynı dönemde kişi başına reel ücret endeksinin ise yüzde 22 gerilediği görülmektedir. Bu da, bir kısmı ihracata dönük olan sanayi üretimde, reel ücretlerin geriletilerek, istihdamın iş yükünü artırarak kişi başına üretimin yükseltildiğini, “verimlilik” artışının esas olarak işgücüne abanarak gerçekleştirildiğini ortaya koymaktadır. Dolayısıyla, sanayi ürün ihracatının rekabet gücünü artırmada esas kaldıracın işgücünün aşırı sömürüsü olduğu görülmektedir.

Üretimdeki istihdamın yerini, çoğu Çin, Hindistan kökenli ithal girdiler almıştır. Bu ''ikame'' olgusu, imalat sanayinin tümünde emek verimliliğini arttırmış görünüyor. Ancak bu görünürdeki “verim artışı”, teknik ilerleme, teknolojik atılım yoluyla sağlanan dinamik, kalıcı bir verim artışı değildir. Türk ihracatçılara ucuz girdi sağlayan Asyalıların emeği, Türkiye'deki emekçilerin emeğinin yerini almıştır. Yani istihdamı baskı altında tutarak, belli konjonktürlerde işsizlik yaratarak sağlanan çarpık, fırsatçı bir verim artışı egemenlik kazanmıştır.

İthalata Bağımlı İhracat

Son tahlilde ithalatçı (net ithalatçı) olan bazı sektörlerdeki “ihracatçı” görünümün ise özünde “ithalata bağımlı ihracatçılık” olduğunu vurgulamak gerekiyor. Özellikle otomotiv, makina-teçhizat, demir-çelik, kimya sanayilerinin ihracata dönük üretimleri analiz edildiğinde, bu sektörlerin üretimlerinde ithal girdi kullanımının yüzde 70-80’leri bulduğu görülmektedir.

İhracatın ithalata artan bağımlılığına katkı yapan bir politika öğesi olarak ''dahilde işleme rejimi'' adını taşıyan teşvik sistemi, ihracatın ana eksenini oluşturuyor. Bu sistem, yurtiçinde işleyerek belli bir süre içinde ihraç etmek şartıyla, sanayicilerin gümrüksüz ithalat yapmalarına imkân veriyor. Sistemin ana özelliklerinin satırbaşları şöyle:

2003-2006 döneminde yapılan toplam 251 milyar dolarlık imalat sanayii ihracatının yüzde 53’ünü oluşturan 132 milyar dolarlık ihracat, ''dahilde işleme rejimi'' ne girmektedir ve daha da önemlisi, bu amaçla yapılan gümrüksüz ithalatın, teşvikli ihracata oranı, zaman içinde artarak ortalamada üçte ikiyi , bazı sektörlerde yüzde 75’i geçmiştir. .

2004 yılında 59 milyar dolarlık sanayi ihracatının yüzde 58’i dahilde işlem rejimi çerçevesinde yapıldı. Bu yolla yapılan ihracat, 22 milyar dolarlık bir ithal girdi kullandı. 2005’te 36 milyar dolarlık ihracat taahhüdüne karşılık 24 milyar dolarlık, 2006’da da 35 milyar dolarlık ihracat öngörüsüne karşılık 24 milyar dolarlık ithalat öngörüsü yapıldı.

Her 100 dolarlık sanayi ürünü ihracatı için yapılması gereken ithalat tutarı, 1996 yılında 56 dolar iken 2006 yılında 68 dolara yaklaştı.

	DAHİLİ İŞLEM REJİMİNDE İHRACAT-İTHALAT ORANLARI
Yıl	Belge Adedi	Öngörülen İhracat ($)	Öngörülen İthalat ($)	İthalatın Payı,%
1996	2.382	8.922.490.014	5.049.825.639	56,6
1997	4.108	14.713.245.617	8.282.201.114	56,3
1998	4.119	13.747.163.067	7.853.781.762	57,1
1999	3.700	12.224.098.632	6.845.756.348	56,0
2000	3.979	14.016.839.392	8.103.301.295	57,8
2001	4.242	15.576.913.421	9.211.976.697	59,1
2002	4.174	19.034.278.966	11.787.788.601	61,9
2003	4.769	26.770.451.680	17.083.705.198	63,8
2004	4.968	34.018.553.525	22.374.001.491	65,8
2005	5.119	36.804.575.009	24.076.122.211	65,4
2006		34.872.901.757	23.593.937.108	67,8
TOPLAM	41.560	230.701.511.080	144.262.397.464	62,5

Kaynak:DTM

100 birimlik mal ihracatı için yapılması gereken ithalat tutarı 1996-2006 dönemi ortalaması olarak yüzde 62,5’a ulaşmıştır. Ancak son yıllarda ithalatın oranı hızla artmakta ve yüzde 68’e ulaşmaktadır.

Öte yandan bu oran, sektörlere göre de önemli değişiklik göstermektedir. 2006 sonuçlarına göre, bu oran elektronikte yüzde 79 ile zirveye ulaşırken, demir-çelikte yüzde 75, demir dışı metallerde yüzde 77, elektrikli makinelerde yüzde 70, otomotivde yüzde 69, madeni eşyada yüzde 70 olarak gerçekleşti. Türkiye’nin uluslar arası rekabette göreli avantajlı sayıldığı dokuma ve giyimde bile bu oranın yüzde 56’yı bulduğu, yerli ipliğin, dokumanın yerine ithalatın artan ölçüde tercih edildiği gözleniyor.

2006 İhracatında Sektörlerin İthal Girdi Kullanım Oranı, %
Sektörler	İhracat,$	İthalat,$	İthalatın Payı,%
Taşıt Araçları	10.871.392.933	7.515.400.999	69
Demir Çelik	5.352.533.561	4.022.621.828	75
Dokuma ve Giyim	4.681.639.531	2.598.716.499	56
Elektronik	2.442.936.949	1.919.210.785	79
Gıda ve İçki	2.400.424.412	1.362.250.016	57
Madeni Eşya	2.099.002.096	1.460.534.809	70
Demir Dışı Metaller	1.614.940.870	1.243.046.368	77
Elektrikli Makinalar	1.478.635.046	1.031.304.382	70
Lastik	1.153.913.744	781.017.781	68
Kimya	1.083.865.154	668.512.941	62
Deri ve Kösele	512.947.289	348.621.962	68
Makina İmalat	331.636.322	191.727.547	58
Diğerleri	267.474.164	183.274.658	69
Seramik	177.784.880	67.394.930	38
Kağıt	137.357.277	82.614.121	60
Orman Ürünleri	105.412.833	62.506.388	59
Çimento	55.680.000	5.810.680	10
Cam	54.636.035	28.260.508	52
Pişmiş Kil ve Çim.Ger.	42.575.983	16.418.279	39
Mesl.Bil.Ölç.Opt.Do.	7.266.677	4.146.456	57
İstihraç ve İşleme	596.000	390.000	65
İşleme	250.000	155.172	62
TOPLAM	34.872.901.757	23.593.937.108	68

AB Yararlanıyor

Türkiye’nin dünya ekonomisine sanayi eksenli entegrasyonundan en çok yararlanan, Türkiye ile dış ticaret hacmi en yüksek olan Avrupa Birliği. AB ile dış ticarette Türkiye’nin artan ölçüde ihracatçı, ya da daha doğru ifadeyle tedarikçi ülke olmada hızla yol aldığı görülüyor. Toplam ihracatta AB(27)’nin payı 2006’da yüzde 56’ya çıkarken, ithalattaki payı yüzde 40’a düştü. Bu paylar , Gümrük Birliği (GB)’nin başladığı 1996’da yüzde 50’ye yüzde 53 dolayındaydı.

	AB ile DışTicaret(Milyon $)				AB'nin Payı (%)
Yıl	İhracat	İthalat	Dış Açık	ihr/ith(%)	İhracat	İthalat	Hacim
1993	7.599	13.875	6.276	54,8	49,5	47,1	48
1994	8.635	10.915	2.280	79,1	47,7	46,9	47,3
1995	11.078	16.861	5.783	65,7	51,2	47,2	48,7
1996	11.549	23.138	11.589	49,9	49,7	53	51,9
1997	12.248	24.870	12.622	49,2	46,6	51,2	49,6
1998	13.498	24.075	10.577	56,1	50	52,4	51,5
1999	14.348	21.401	7.053	67	54	52,6	53,2
2000	14.510	26.610	12.100	54,5	52,2	48,8	50
2001	16.118	18.280	2.162	88,2	51,4	44,2	47,3
2002	18.459	23.321	4.862	79,2	51,2	45,2	47,7
2003	24.484	31.695	7.211	77,2	51,8	45,7	48,2
2004*	34.417	45.434	11.017	75,8	54,5	46,6	49,7
2005	38.394	49.220	10.826	78	52,3	42,1	46,1
2006**	47.934	59.400	11.466	80,7	56,1	42,5	42
2007	60.405	68.589	8.184	88,2	56,3	40,3	46,5
1993-2007	333.676	457.684	124.008	72	51,6	47	48,7
**AB 27

Türkiye’nin dış ticareti 2000 sonrası hızla büyürken AB’ye yapılan ihracatın ithalattan daha hızla arttığı ve ihracatın ithalatı karşılama oranının 2007’de yüzde 88,2’ye çıktığı görülüyor.

2000’de AB’ye 14,5 milyar dolar ihracat yapan Türkiye, AB’den 26,6 milyon ithalat gerçekleştiriyor ve 12 milyar dolar dış açık veriyordu. 2007’ye gelindiğinde ihracat 60,5 milyar dolara , ithalat 68,5 milyar dolara yaklaşmakla birlikte, toplam dış ticaretteki AB payı yüzde 50’den yüzde 46’ya düştü ve açık 8 milyar $ dolayına indi.

Türkiye’nin AB’ye artan ölçüde tüketim malları ihracatçısı olduğu dikkat çekiyor. 1994-2006 döneminde tüketim malları ihracatının yüzde 59’u, ara malları ihracatının yüzde 33’ü bulduğu görülüyor.

AB’den ithalatta ara malı ön plana çıkıyor ve trend yükselme biçiminde. Ara malı ithalatı toplamda yüzde 59 paya sahip. Yatırım malı ithalatının payı ise yüzde 26.

AB ile tarım ve tarımsal ürün ticareti, Türkiye’nin küçük çaplı da olsa net ihracatçı olduğunu gösteriyor. 2006’da 2,5 milyar doları aşan dış ticarette Türkiye 1,1 milyar dolar net ihracatçı.
Türkiye, AB’ye 12 milyar dolara yakın tekstil-konfeksiyon ürünü ihraç ederken 2 milyara yakın ithalat yapıyor. Böylece net ihracatı 10 milyar dolara yaklaşıyor.
Türkiye’nin AB’ye demir-çelik ihracatı hızla artıyor. 2000’de 907 milyon dolar olan ihracat, 2006’da 3.2 milyar dolara yaklaştı. İthalat da artmakla beraber ihracat yükseliyor. Haddecilik, hurda demir işleme yeni işbölümünde Türkiye’nin benimsediği bir rol.
Türkiye, AB’ye elektrik-elektronik (otomotiv dahil) ihracatını artırmakla beraber ithalatı da artıyor. Bu kalemin dış ticaret hacmi 2006’da 41 milyar doları bulmuş durumda. Net ithalat 10 milyar dolar dolayında.
AB, otomotiv sektörünü Türkiye’ye aktarıyor. Belli modellerin üretimi için Türkiye seçiliyor. 2000’de 1 milyar doları bulmayan AB’ye otomobil ihracatı 2006’da 9 milyar dolara yaklaştı. Böyle olunca net ithalat 353 milyon dolara kadar düştü.
AB’ye başta TV setleri olmak üzere ihracatını 4 milyar doların üstüne çıkaran Türkiye, yine de 5 milyar doların üstünde ithalat yaparak net ithalatçı konumunda.
Türkiye’nin AB ile diğer sanayi ürünleri dış ticareti 32 milyar doları buluyor ve bu kategoride AB, 10 milyar doları aşan net ithalatçı .
AB ile gelişen dış ticaretin seyri, Türkiye ile olan işbölümünün niteliğini biraz daha ortaya çıkarıyor. Türkiye’nin geleneksel tarım ve tarım ürünleri ihracatında net ihracatçı vasfı zayıflarken tekstil-konfeksiyonda net ihracatçı rolü pekişiyor. Otomotivde, Türkiye, net ihracatçı olma yolunda ilerliyor. Belli markaların üretimi için Türkiye tercih ediliyor. Yanısıra, AB’deki ücretli sınıfının ücret malı sepetindeki elektronik ürün ve ev eşyaları üretiminde de Türkiye’nin net ihracatçılık yolu açık. Demir-Çelik, Türkiye’ye bırakılacak bir başka sektör görünümü veriyor. .
AB ile gelişen dış ticaret ve işbölümünde üstlenilen sektörlerin ücret malları ağırlıklı olması, Türkiye’den ihraç edilen ya da sipariş yoluyla Türkiye’ye ürettirilen malların üretiminde kullanılan işgücünün fiyatının cazibesini korumasını gerektiriyor.
Bunun için de rekabet gücü oluşturmada uysal, örgütsüz ve düşük ücrete razı emek arzının daimi kılınmasına ihtiyaç var. Bu durum AB sosyal şartı ile uyuşmasa da AB’nin Türkiye ile işbölümünün işlerlik kazanmasında vazgeçilmez bir şart gibi duruyor.

Gümrük Birliği’nin Yıkıcı Etkileri

1996’dan bu yana Gümrük Birliği (GB), özellikle son yıllarda Türkiye'nin aleyhine işliyor. 2005 sonunda AB ile Gümrük Birliği onuncu yılını doldurdu . 1995'te Çiller'in koalisyon hükümeti Gümrük Birliği'ni uygulamayı kararlaştırmıştı. Çiller'in erken seçime girmesinde bu kararın etkisi büyüktü ve 1 Ocak 1996'da Gümrük Birliği fiilen devreye girdi.

2008’e kadar aradan geçen 11 yılda Türkiye'nin, AB ile ilişkilerinde ihracatını daha çok artıran taraf olduğu, buna karşılık AB dışı ülkelerle ticarette Türkiye'nin daha ithalatçı bir ülke olduğu izlenimi ediniliyor. Bu durumu "Türkiye Gümrük Birliği'nin kazanan tarafı olmuştur" diye yorumlayanlar da var.

Görüntüye aldanmamak gerekir. AB ile dış ticarette daha ihracatçı bir ülke durumuna geçmek, AB'ye ihracatımızı daha çok artırmış olmamız sevinilecek bir sonuç değil. AB dışı ülkelerle dış ticarette neden daha ithalatçı durumuna düştüğümüz sorusunun yanıtı da AB'nin "tedarikçisi" (ihracatçısı) olmamızla ilgili.

Türkiye, özellikle son yıllarda AB dışı ülkelerle, Çin , Hindistan ve diğer Asya ülkeleri ile olan dış ticaretinde, onların yıkıcı rekabetine karşı bir şey yapamıyor. Çünkü GB'ye göre, AB, bu ülkelere ne tarife uyguluyorsa Türkiye de ona uyuyor.

AB, Asya girişli ithalata dayanıklı ve toleranslı. Oysa Türkiye, aynı ücret malı ürünleri üreten bu ucuz emek ülkelerine karşı rekabet edemiyor ama önlemini de alamıyor, çünkü GB elini kolunu bağlıyor. Türkiye gardını alamadığı gibi, bu ülkeler, AB üyesi olmayan Türkiye'ye karşı çok daha yüksek koruma oranları da uygulayabiliyorlar.

Bu olumsuz manzaranın üstüne bir şey daha biniyor. O da ucuz kur politikası. Aşırı değerli kur, birçok ürünü içeride üretmek yerine dış ülkelerden ithalini cazip kılıyor.

Türkiye, sözde sanayi ürün ihracatçısı ama sanayi ürün ihracatı ile imalat sanayinin büyüme tempoları aynı değil. Aralarındaki kayış iyice zayıflamış, ihracat, sanayiyi harekete geçirmiyor. Sanayici birçok girdiyi ithal edip içeride ucuz emekle son ürün haline getirip çoğunu da AB'ye satıyor.

Türkiye, AB'ye karşı ihracatçı görünüyor ama Asya'nın ithalatçısı aslında. Bunu yaparken kendi ara malı sanayicisini, iplikçisini, kumaşçısını, onların yanında çalışan işçileri işsiz bırakıyor.

Böylece GB, Türkiye'yi daha ihracatçılaşmış gösteriyor ama o ihracatın üstü kazınıp bakıldığında "ithalata bağımlı bir ihracatçı" gerçeği ortaya çıkıyor. Hem öyle bağımlılık ki, ortalama ihraç edilen her yüz birimlik ihraç üründe yüzde 68 ithal girdi kullanıyor.

AB'nin böyle bir "ihracatçı" Türkiye'ye hiç mi hiç itirazı olmaz. Hatta daha "ihracatçı" olması işine bile gelir ve onu yapmaya çalışıyorlar.

Bu ülkenin ayakta kalmış ve kalmaya niyetli sanayicilerinin sanayiye yıkıcı etki yapan ülkelere AB'nin dayattığı gümrük tarifelerini uygulamak zorunda bırakan GB'yi masaya yatırmaları, özellikle 2008 dünya krizi koşullarında daha büyük sorun haline gelecek cari açık sorununu aşmak açısından kaçınılmaz.

Düşük Kur Tuzağı ile Uzlaşma

Üzerine cesaretle yürünmesi gereken ikinci konu ise, ucuz kur sorunu. Düşük kuru, enflasyonla mücadelenin temel aracı olarak Türkiye’ye dayatan IMF’ye karşı fazla direnilmedi. Düşük kur, ithalatı kamçılayıp mal arzını artırarak fiyatları terbiye etse de cari açığın 38 milyar dolara ulaşmasında en önemli etken oldu. Düşük kur, büyümenin rüzgarı olan sıcak parayı çekmek için kullanılırken, yerli üretime ve istihdama büyük darbeler vurdu. Düşük kur karşısında birçok girişimci piyasaya havlu atarken, ayakta kalmış görünenler de şöyle bir uyum yolu bulmuş görünüyorlar; ithalatı, borçlanmayı dolar kuru ile yapıp ihracatı Avro üstünden gerçekleştirmek.

TL’nin yabancı paralar karşısında aşırı değerlendiği genelde doğru olmakla beraber, ayrıntıda durum farklılaşıyor; dolara karşı aşırı değerlenme ile Avro’ya karşı aşırı değerlenme aynı değil, dolayısıyla, her ne kadar ağlasalar, yakınsalar da çoğu işadamı, ihracat ve ithalatta, dış borçlanmada farklı kurları kullanarak bir uyum mekanizması kurmaya çalışıyor.

2007’de 2006’ya göre, Avro yıllık ortalama olarak yüzde 1.2 indi ve 1 778 YTL olarak gerçekleşti. Aynı dönemde ABD doları ise yüzde 9,1’lik gerileme gösterdi.. Bu cari artışı enflasyondan arındırınca TL’nin Avro karşısındaki aşırı değerlenmesinin yüzde 10 dolayında olduğu, dolar karşısındaki aşırı değerlenmesinin de yüzde 20’ye yaklaştığı görülmektedir.

			CARİ DEĞİŞİM		REEL DEĞİŞİM
Yıllar	Euro/TL	Dolar/TL	Euro,%	Dolar,%	Euro,%	Dolar,%
2003	1,685	1,493	.	.	.	.
2004	1,768	1,422	4,9	-4,7	3,5	14
2005	1,670	1,341	-5,6	-5,7	14,5	14,8
2006	1,800	1,431	7,8	6,7	1,7	2,7
2007	1,778	1,302	-1,2	-9,1	10,2	19,7

Başka bir bulgu da şu: Avro-dolar paritesi 2006’da 1.26 iken 2007’de 1,36’ya çıkmıştır. Bu durum, ihracatın yapılacağı , turizmin pazarlanacağı ülkeleri ve döviz türünü, ithalatın yapılacağı ülkeleri ve borçlanmanın döviz türünü de belirlemektedir.

Sırayla gidersek temel eğilimler şöyledir:
2007’de 107 milyar doları bulan ihracatın yüzde 51’e yakını Avro ile gerçekleşirken doların payı yüzde 42,5 dolayında kalmıştır.

İhracatın Döviz Bileşimi
Yıllar	Toplam(Milyar$)	Avro,%	Dolar;%	Diğer
2003	47,3	49,32	42,55	8,13
2004	63,2	49,31	42,96	7,73
2005	73,5	48,33	43,65	8,03
2006	85,5	48,46	44,08	7,46
2007	107,0	50,47	42,52	7,01

Türkiye, her yıl biraz daha Avro alanına ihracatını artırmaktadır. Bunda Avro’nun dolar karşısında değerlenmesi etkili olduğu gibi, AB’nin Türkiye’yi, gıda, konfeksiyonun yanı sıra otomobilden beyaz eşyaya, ev elektroniğinden demir-çeliğe kadar sanayi dallarında uzmanlaştırması etkili olmaktadır.

Türkiye’nin ithalatı her yıl biraz daha artmaktadır ve 2007 yılında 160 milyar doları aşma ihtimali vardır. Enerji faturasının yanı sıra imalat sanayinde kullanılan girdilerin ithalatının kabarttığı genel ithalatın ağırlıkla dolar üstünden gerçekleştirildiği görülmektedir. TÜİK’in 2007 verileri , Avro türünden ithalatın payının 2003’te yüzde 40 iken 2007’de yüzde 35’e gerilediğini buna karşılık doların payını her yıl artırarark yüzde 58’e yaklaştığını ortaya koymaktadır.

	İthalatın Döviz Bileşimi(Milyar $)
Yıllar	Toplam	Avro	$	Diğer
2003	69,3	39,7	55,1	5,2
2004	97,5	40,3	55,0	4,7
2005	116,8	38,5	57,4	4,1
2006	139,6	37,6	58,8	3,6
2007	170,0	35,8	60,1	4,1

Konu dışarıdan borçlanma olunca, burada da döviz türü olarak doların tercih edildiği gözlemlenmektedir. Hazine verilerine göre, Türkiye’nin dış borç stoku 2007’nin 9 ayında 237 milyar doları aştı. Bu geçen yılın tamamına göre yüzde 15’in üstünde bir artış. Bu hızlı dış borçlanmada özel reel sektörün dış borçlanması ağırlık taşıyor. Dış borç stokunda özelin payı yüzde 62’yi geçmiş durumda.

Borçlanmanın üçte birinden biraz fazlası, yüzde 35’i Avro ile gerçekleştirilirken yüzde 56’sının dolar üstünden gerçekleştiği görülmektedir. IMF’nin para birimi SDR’nin payı ise yüzde 3,3’e gerilemiş durumda.

Dış Borç Stoku,Milyar $
	Toplam	Avro %	$,%	SDR(IMF)	Diğer,%
2003	144,3	33,3	45,5	16,6	4,6
2004	160,8	33,8	48,6	13,3	4,2
2005	169	32,0	54,4	8,6	5,0
2006	207,7	32,4	55,3	5,2	7,1
2007(9ay)	237,3	35,2	55,9	3,3	5,6

Kaynak: Hazine Mst.

2007’de sayı olarak 23 milyon kişiyi, gelir olarak 13,7 milyar doları bulan turizmde gelirlerin ağırlıklı döviz türü Avro’dur. Türkiye’ye gelen turist profilinde AB vatandaşları, özellikle Almanlar, İngilizler ikinci olarak da Bağımsız Devletler Topluluğu (Başta Rusya) vatandaşları ezici ağırlığa sahip ve yapılan kontratlar ağırlıkla Avro üstünden. Dolayısıyla turizm sektörünün gelirlerinin yüzde 80’inin Avro üstünden gerçekleştiğini söylemek mümkün. Bu da turizmcilerin, dolara göre daha avantajlı Avro üstünden konuk kabul ederek TL’nin aşırı değerlenmesi şikayetinden bir nebze uzak kaldıklarını söylemek mümkün.

İthalat ve borçlanmada dolar kurunu, ihracat ve borçlanmada Avro’yu kullanma genel eğilimi, global kriz koşullarında şemsiyenin ters dönmesiyle ciddi bir yıkım yaratma riskini barındırıyor. Büyüme hızı düşen AB’nin ihracat (ve turizm) talebinin azalması halinde Avro girişleri azalacak, toplam ihracatta yüzde 56’yı bulan AB ihracatının düşmesi, içeride sanayi büyümesini de düşürecektir. Dolar kurunda yaşanacak yukarı doğru bir hareket ise hem sanayinin girdi ithalatını hem de hampetrol, doğalgaz ithalatını pahalılaştırarak enflasyonist etkiler yaratacaktır. İthalatın iç pazardan ikamesinin mümkün olmadığı maddelerde daha ciddi zararlar sözkonusu olabilecektir.

Daha da endişe verici olan dış borçlanma stokudur. Toplamı 250 milyar dolara yaklaşan dış borçlanmanın ağırlıkla dolar ile yapılmış olması, doların düşük seyrine bağlanan umutla ilgilidir. Ancak dolar kurunda yukarı hareket , bu borçlanmayı yapmış firmaların- ki bunların önemli bir kısmı sayıları 100 dolayındaki büyük sanayi ve hizmet firmasıdır- kur yüklerini artıracak, bunun ağırlığı aracı bankacılık kuruluşlarını da etkisi altına alabilecek; borçların ödenememesi halinde; IMF’nin alacaklılarca devreye sokulması ile, özel borçlar 2001’de olduğu gibi kamu borcuna dönüştürülüp topluma ağır bir yük getirilebilecektir.

Düşük kuru, enflasyonla mücadelenin biricik aracı olarak gören IMF ve takipçisi Merkez Bankası'nı sorgulamadan, bu kur politikasının Türkiye'nin üretim gücünü nasıl erittiğini, bütün gelişme potansiyellerini nasıl körelttiğini, nasıl ciddi riskler yüklediğini görmeden sorunlarla baş etmek mümkün değil. 2008 krizi izlenmekte olan düşük kur politikasının da mutlaka sorgulanacağı bir kırılma noktası olacaktır.

Bölüm 4

Yabancıların Yatırım ve Kredi ile Artan Hakimiyeti

Türkiye’nin 2000’li yıllarda hızlanan dışa açık büyüme süreci, büyük ölçüde dış kaynak girişi ile gerçekleşirken, yabancı kaynak sahiplerine bağımlılık arttı. Yabancıların Türkiye içindeki kontrol güçleri de pekişti.

Böylece üç kanaldan kurulan yabancı hakimiyetinin Türkiye üstünde yarattığı “dış yükümlülük” tutarı 2002 yılında 148 milyar dolar iken 2007’nin 9 ayı itibariyle 447,5 milyar dolara ulaştı. Böylece, 2004’te Türkiye milli gelirinin yüzde 71,5’i tutarında görünen yabancılara ait yatırım ve kredilerin tutarı 2007’ye gelindiğinde yüzde 98’e kadar çıkmış görünüyor.

2007’nin Eylül ayı itibariyle 447 milyar dolar olarak belirlenen yabancılara karşı yükümlülüklerde en önemli kalemi dış borçlar oluşturuyor. 2007 sonunda 250 milyar dolara ulaştığı tahmin edilen dış borçların en belirgin özelliği borçların üçte ikisinin özel sektör borcu olması.

Yabancı sermayeli şirketlerin kontrol ettikleri banka ve diğer şirketlerin varlık değeri Merkez Bankası’nca 137 milyar dolar olarak belirlenirken, hisse senedi ve devlet kağıtlarındaki yatırımları 92 milyar dolarlık değere ulaşan bireysel ya da kurumsal yabancı rantiyelerin de ekonomideki egemenlikleri borsanın yüzde 70’ine hakimiyet biçiminde somutlaşıyor.

· Banka ve şirketleri satın alarak ya da ortak olarak kurulan yabancı hakimiyetinin,

· Borsada hisse senedi ve devlet kağıdına yatırım yapılarak kurulan yabancı hakimiyetinin ve

· Özellikle, özel sektörü borçlandırarak kurulan yabancı finans hakimiyetinin bu üç kolundan en hızlı gelişeninin dış borçlanma olduğu dikkati çekerken, banka ve şirket satın almalar ve/veya yeni yatırımlarla gelenin ikinci önemli akım olduğu, sıcak para girişi ile kontrolün de üçüncü eğilim olduğu dikkati çekiyor.

Kaynak:TCMB

Dış Kredi ile Hakimiyet

Türkiye ekonomisinde yabancıların hakimiyetinde ağırlık hep dış borçlanmada. 2001’de 110 milyar dolar dolayında olan dış borçlarda ağırlıklı borçlanan da kamu kesimi idi. 2002 sonunda kamu, toplam dış borç stokunda yüzde 50 pay sahibiydi ve Merkez Bankası ile birlikte dış borçların yüzde 67’si “resmi” nitelikteydi, özel sektörün dış borç yükü ise yüzde 33 idi.

Ancak, düşük kur politikasının, enflasyonla mücadelenin temel aracı olarak benimsenmesi ve dış kaynak girişinin teşviki için kullanılmasında temel unsur olarak kullanılması, özel sektörü de bu politikaya güvenerek dış borçlanmaya teşvik etti, iştahlandırdı. Kurda yukarı doğru bir ani sıçrama olmayacağına güvenen ve dış piyasalardaki faizlerin içeriye göre düşüklüğünü fırsat sayan bankacılık dışı özel kesim, çoğu büyük sanayi firması, dışarıdan hızla borçlandı. 2007 sonunda 250 milyar doları bulması beklenen dış borç stokunda banka ve özel firmaların payının yüzde 70’e yaklaşması bekleniyor.

Dış borçlanmada kamunun yükünün azaldığı gözlemleniyor. Bunda, kamunun, ekonomiden hızla uzaklaştırılması, yatırımcı özelliğini kaybetmesi sonucu dış kaynağa ihtiyacının azalması kadar, bütçeden artırılan “faiz dışı fazla”larla başta IMF’ye olan dış borçların azaltılması etkili oldu. 2007 boyunca dış borç stoku, özel kesimin borçlanması ile artmaya devam ederken, kamu kesimi borç stoku 3 milyar dolar kadar yükseldi. Kamu kesimi borç stokunun tamamına yakını uzun vadeli borçlardan oluşuyor. Kamu, uluslararası tahvil ihraçları ile borçlanmayı tercih ederken, uluslararası para ve finansal kuruluşlara olan borcunu azaltıyor. 2003 yılında kamu dış borç stokunun yüzde 25’i (24 milyar dolar) IMF kredilerinden oluşurken, bu oran 2007 üçüncü çeyreği itibariyle yüzde 8.7’ye (7.8 milyar dolar) geriledi. Kamu kesimi dış borç stokunun GSYİH’ye oranı 2002 yılında yüzde 47.5 iken, bu oran yıllar itibariyle geriledi ve 2007’nin üçüncü döneminde yüzde 19.5 olarak gerçekleşti.

Özel sektör dış borç stokunun GSYİH’ye oranı ise yıllar itibariyle yükselmektedir. 2007’nin üçüncü dönemi itibariyle özel sektör dış borç stokunun GSYİH’ye oranı yüzde 32.1’dir. Söz konusu yükselmeye ek olarak, özel sektörün borçlarının dörtte birinin kısa vadeli olması önemli bir risktir. Uzun vadeli borçlar için de pek rahat olunmamalıdır. 2008 dünya krizinin etkisiyle, alacaklıların kredilerini geri çağırmaları, kurun yukarı doğru seyri ihtimalleri, hem kısa vadelilerde hem de uzun vadelilerde, dış borcun finansmanını bir kabusa dönüştürme potansiyeline sahiptir.

TÜRKİYE'NİN YABANCI SERMAYE,SICAK PARA VE DIŞ BORÇ YÜKÜMLÜLÜKLERİ; 2000-2007(Milyar $)
	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007 (9 ay)
Dış Yükümlülükler	151.844	136.948	147.879	179.779	213.680	279.972	340.655	447.497
Doğrudan Yatırımlar	19.209	19.677	18.795	33.537	38.522	71.296	88.246	137.197
Portföy yatırımları	14.983	7.288	5.429	12.478	28.805	53.526	60.537	92.227
Hisse senetleri	7.404	5.635	3.450	8.954	16.141	33.387	33.816	59.010
Borç senetleri	7.579	1.653	1.979	3.524	12.664	20.139	26.721	33.217
Dış Borçlar	117.652	109.983	123.655	133.764	146.353	155.150	191.872	218.073

(*) TCMB’nin “yükümlülüklerindeki dış borç stoku Hazine’ninkinden eksik görünmektedir. Örneğin 2007 yılında fark 15 milyar dolardır. Bunun nedeni , Hazine’nin yurtdışında ihraç ettiği ama Türkiye’de yerleşiklerin portföyüne giren değerleri, TCMB yükümlülük saymadığı içindir.

Yabancı Yatırımla Hakimiyet

Türkiye’deki yabancı varlığının ikinci önemli kalemini yabancı yatırımlar oluşturmaktadır. Özellikle 2004 sonrasında doğrudan yabancı sermaye girişinde önemli artışlar yaşandı. Sayıları 2007 sonunda 18 bin 308 olarak belirlenen yabancı sermayeli firmaların özellikle 2000 sonrası kuruldukları dikkati çekmektedir. 2000 öncesine kadar kurulu yabancı sermayeli şirket sayısı 4 bin dolayında iken bunlara 2000-2007 döneminde 14 bini aşkın şirket eklenmiştir.

Kaynak:Hazine M.

Sayıca çarpıcı bir artış gösterse de büyük ölçekli yabancı sermaye girişi gösterenlerin büyük global firmalar olduğu belirtilmelidir. Öncelikle mali sektöre ve Telekom satışına gelen global yabancı sermaye, hisse senedi ve devlet kağıtlarına gelen “sıcak para” adı da verilen portföy yatırımlarını son yıllarda geride bıraktı.

Kaynak:TCMB

Dünyadaki likidite bolluğunun etkisiyle Türkiye ekonomisinin dışarı verdiği istikrar imajı, AB ile müzakere sürecinin başlaması, Türkiye bankacılık sektörünün pek çok finansal ürüne açık bir pazara sahip olması ve büyüme potansiyeli, yabancı bankaların Türkiye’deki bankaları satın alma, ortak olma iştahlarını artırdı. Ortaklık yapısı içinde yabancı payı yüzde 50’den fazla olan bankaların toplam sektör aktifleri içindeki payı 2005 yılında yüzde 5,1 iken, söz konusu oran 2007 yılının ilk yarısında yüzde 12,1’e yükseldi. Sektördeki toplam yabancı payı ise, İMKB dahil olduğunda, yüzde 40’a ulaştı.

Kaynak:Hazine M.

Bankacılığa gelen yabancı sermayeyi sigorta sektörüne girişler izledi. 2002-2007 döneminde gerçekleşen 48 milyar dolarlık yabancı sermayede mali sektör yüzde 48 pay alırken Telekom’un özelleştirilmesi ile giren yabancı sermaye yüzde 24 ile ikinci sırayı aldı. Çeşitli sanayi kuruluşlarına satın almalar ya da yeni yatırım yoluyla gelen yabancı sermayenin payı ise yüzde 16 olarak gerçekleşti.

Yabancı sermayeli şirketlerden doğan “yükümlülük” sadece yabancı sermaye giriş miktarlarından ibaret sayılmıyor. Merkez Bankası, yeni girişlere döviz kurundaki değişim ile piyasa değerlerindeki artışları da ekleyerek gerçek yükümlülüğü hesaplıyor( Bunun için TCMB, Uluslar arası Yatırım Pozisyonu raporlarına bakılabilir).

TCMB’ye göre, 2002 yılında 19 milyar dolar dolayında olan yabancı sermayeli şirketlerin varlık değeri, yeni girişler ve döviz kurundaki değişim ile piyasa değerlerindeki artışlarla birlikte hızla arttı, 2007 Eylülünde 137 milyar dolara ulaştı.

Yabancı Sermayeli Şirketler Anketi verilerine dayanılarak Merkez Bankası’nca yapılan hesaplamaya göre, 2006 sonu itibariyle 88,3 milyar dolar olan yurtiçinde doğrudan yatırımlar, 2007 Eylül sonu itibariyle 137,2 milyar dolar olarak gerçekleşti. Bu süredeki artısın yaklaşık 14,5 milyar dolarlık kısmını yeni yatırımlar oluştururken 34,2 milyar ABD dolarlık kısmı ise döviz kurları ile şirketlerin piyasa değerlerindeki değişimlerinden meydana geldi.

Yabancı sermaye girişi ile kurulan hakimiyetin coğrafi dağılımına bakıldığında AB, ağırlığı oluşturuyor; AB içinde de Hollanda’nın payı dikkat çekici.

Kaynak:Hazine M.

2002- 2007 döneminde gerçekleşen girişlerde AB, toplamda dörtte üçlük bir pay alırken Hollanda’nın en büyük yatırımcı ülke olarak yüzde 25 pay sahibi olduğu görülmektedir. Hollanda’nın en büyük yatırımcı ülke olarak ortaya çıkmasında “uluslararası doğrudan yatırımlar” terminolojisinde “Özel Amaçlı Şirketler-Special Purpose Entities” olarak adlandırılan şirketlere sahip olması rol oynuyor. Bu tür şirketler sadece yabancı sermayenin ülkeye gelişine ve baska bir ülkeye gidişine aracılık ediyor ve bunların Hollanda’da kurulması için Hollanda çeşitli teşvikler sunmuş bulunuyor. Dolayısıyla trafik Hollanda merkezli işlediği içinr Hollanda’nın payı da büyük görünüyor. Hollanda bu niteliği nedeniyle genel olarak nihai yatırımcı bir ülke degil, uluslararası doğrudan yatırımlara aracılık yapan bir ülke konumunda. Benzer şekilde, AB ülkelerinden Lüksemburg’da da sermayenin bir ülkeden diğerine aktarılmasına aracılık eden şirketler bulunuyor.

Borsadaki Yabancı Hakimiyeti

Yabancı hakimiyetinin artmasının kanallarından biri de hisse senedi ve devlet kağıtlarına yapılan yatırımlar. İMKB’nda alım satımı yapılan hisse senetleri ve Hazine Müsteşarlığı tarafından yurtiçinde ihraç edilen DİBS ile yurtdışında ihraç edilen tahvillerin yurtdışında yerleşik kişilerin mülkiyetinde bulunan kısımlarından oluşan yabancılar elindeki stok, 2006 yıl sonunda 63,5 milyar ABD doları iken 2007 Eylül ayı sonu itibariyle 92,2 milyar ABD dolarına yükseldi.

Borsadaki yabancıların portföylerinde bulundurdukları hisse senetleri 2006 yıl sonunda 33,8 milyar ABD doları iken, 2007 yılı Eylül itibariyle 59 milyar ABD dolarına ulaştı. Bu dönemde net olarak 4,4 milyar ABD doları tutarında hisse senedi alımı yapıldı, ayrıca fiyat ve kur değişimlerinden dolayı stokta 20,8 milyar ABD doları artış oldu. Buna göre stoktaki artışta fiyat ve kur değişimlerinin payı, net alımlara göre daha fazla gerçekleşti.

Borsadaki yabancı egemenlerce, Eylül 2007’de 59 milyar ABD doları olarak gerçeklesen hisse senedi yatırımlarının 32,8 milyar ABD dolarlık kısmı mali sektöre, 10,6 milyar ABD dolarlık kısmı hizmetler sektörüne ve 15,3 milyar ABD dolarlık kısmı da sınai sektörüne yapılmış durumda.

İMKB’de işlem gören şirketlerin halka açık hisselerinin toplam piyasa değeri 2006 yılı sonunda 75,6 milyar YTL’den 2007 yılı Ağustos ayı sonunda 100,2 milyar YTL’ye yükseldi. Aynı dönemlerde İMKB şirketlerinin halka açık hisselerindeki yabancı payı piyasa değeri bazında yüzde 65,3’ten yüzde 71,1’e çıktı.

Hazine tarafından yurtiçinde ihraç edilen ve yabancı rantiyelerce satın alınan devlet iç borçlanma senetleri (DİBS)’nde, 2006 yıl sonunda 26,7 milyar ABD doları olan stok, net alımlarla 236 milyon ABD doları, değer ve kur farkı değişimleriyle de 6,3 milyar dolar artarak 2007 Eylül itibariyle 33,2 milyar dolar oldu.

Yabancı rantiyelerin mülkiyetindeki DİBS’nin kalan vadeye ve alacaklılara göre dağılımları incelendiğinde; stokun yüzde 53,4’ününvadesinin iki yılı aştığı, yüzde 54’e yakınının alacaklısının global bankalar olduğu gözlenmektedir .

2001 krizi sonrası düzenli büyüyen ve 2002-2006 döneminde ortalama yüzde 7 büyüme gerçekleştiren Türkiye kapitalizmine, değirmenin suyu, yatırımları ve kredileri ile dışarıdan gelmiştir. Doğrudan yatırım, hisse senedi alımı ve hem devlete hem özel sektöre borç vererek gerçekleştirilen yabancıların sermaye ihracı, yabancılara Türkiye’de, ülke milli gelirinin yüzde 98’ine denk bir varlık sağlamıştır.

Kimileri bu devasa yabancı varlığını, “yabancı sermayeyi cezbeden, kredibilitesi yüksek, yabancıların borç vermek için sıraya girdikleri bir ülke olduk da, ondan” diye iyiye yorsa da, 450 milyar dolara ulaşmış yabancı varlığıyla yaşamaktadır Türkiye. Elin varlığı ile övünmek doğru bir davranış olmamalıdır. Bu varlık, bugün buradaysa yarın çekilebilir, ya da ülkeden sürekli kar ve faiz transfer eden bir egemen güç olarak, büyüdükçe kontrol gücü de artar.

Bunu böyle de değerlendirmek gerekir.

Bölüm 5

Bütçe Üstünden Artan Eşitsizlikler

Neoliberal politikalara giriş adımı sayılan 24 Ocak 1980 operasyonundan itibaren “devleti küçültmek” hep ulaşılmak istenen hedeflerden biri olageldi. Ancak, “devleti küçültmek”ten anlaşılanın, devleti sanayiden, istihdam yaratan üretici faaliyetlerinden uzaklaştırmak, buna karşılık bütçe gelirlerini ağırlıkla faizlere ayıran, sürekli borçlanan bir kuruma dönüştürmek olduğu ortaya çıktı.

Eski Cumhurbaşkanı, Başbakan Süleyman Demirel’in aktif siyaset yıllarında “Beş kara delik” olarak adlandırdığı, bütçe açığı, KİT açıkları, sosyal güvenlik kurum açıkları, belediye açıkları ve tarımsal destekleme kurumu açıklarının toplamından oluşan açıklar için gerekli borçlanma ihtiyacı 2000 öncesi yıllarda milli gelirin yüzde 7-8’inden aşağı düşmedi. Kamu kaynaklarının mafyatik yöntemlerle çarçuru, Güneydoğu’daki savaş harcamaları, eş-dost kapitalizmine yönelerek siyasi iktidarların yakın çevrelerine rantlar dağıtmaları sonucu, kamunun açıkları ve borçlanma ihtiyacı attıkça arttı. 2000-2002 döneminde, hortumlanan bankaların yükünün bütçeye, dolayısıyla topluma yıkılması ile borçlanma ihtiyacı 2001’de milli gelirin yüzde 16,4’ünü, 2002’ de yüzde 12,7’sini buldu.

Kaynak:DPT verilerinden üretildi.

İzleyen yıllarda “mali disipin” adı altında yürütülen devlette kemer sıkıcı politikalarla borçlanma ihtiyacı azalsa da , birikmiş borç stokunun çevrilmesi yine de önemli miktarda kaynağın bütçeden faize ayrılmasına engel olabilmiş değil.

Borçlanma ihtiyacının temposunu düşüren politikalar ise, özelleştirmelerle açıkları kapatmak, maaş gelirlerini tırpanlamak, eğitim-sağlık gibi sosyal harcamaları kısmak, KİT’leri, kamu kuruluşlarını tasfiye etmek, tarıma destekleri azaltmak gibi önlemleri içeriyordu. Bu önlemlerin sonunda kamunun borçlanma gereği eskiye göre azalmış oldu. Ancak, bu noktaya varıncaya kadar yapılan tüm operasyonlar, büyük ölçüde topluma ağır bir fatura ödetirken borçlanma gereğinin zirve yaptığı yıllarda , rantiye kesimi büyük rant gelirleri elde etti.

Öyle ki, faizleri ödemek için toplam vergi gelirleri yetmez oldu, hatta 2001 de faizler, vergi gelirlerini aştı, yüzde 103’e ulaştı. Rantiyelik, Türkiye’nin son 30 yılına damgasını vurdu.

Neoliberal dünya görüşünün ana hedeflerinden biri olan devletin küçültülmesi, özellikle ekonomik faaliyetlerden arındırılarak, kamunun yerine getirdiği her tür üretim ve hizmetin kamudan alınarak özele devredilmesi, ticarileştirilip metalaştırılması, piyasalaştırılması, Türkiye’de özellikle 1998’de başlatılan ve günümüze kadar süren IMF destekli programla hızlandı. Devletin faiz harcamaları inişe direnirken maaş ve yatırım harcamalarının milli gelir içindeki payı azalıyor.

1998’de devlet harcamalarının milli gelire oranı yüzde 14,5 iken sonraki yıllarda devlet harcamalarından kamu yatırımlarının ve maaşların payı azaltılarak harcamaların milli gelirdeki payı 2006’da ancak yüzde 12’ye düşürülebildi. Toplam kamu harcamalarında faiz ve diğer cari harcamaların payı 2000’de zirve yaparak milli gelirin yüzde 4,5’una ulaştı.

Kaynak: Kaynak:DPT verilerinden üretildi.

Kamuyu yatırımlardan uzaklaştırmak isteyen anlayış, bunu özellikle sanayi alanından başlattı ve sanayi KİT’lerinin tamamına yakını satılarak, ya da kapatılarak tasfiye edildi. Sonuçta, kamunun, toplam yatırımlarında sanayinin payı yüzde 1-2’ye kadar geriletildi. Aynı şey, enerji yatırımları için de geçerli oldu. Özellikle 1990 sonrası enerji yatırımları hızla azaldı ve toplamdaki payı yüzde 12’lere kadar geriletildi. Buna karşılık haberleşme ve ulaştırmada kamu yatırımlarının payı yüzde 35’e yaklaştı.

Kaynak:DPT verilerinden üretildi

Devletin iç borçlanması, özellikle 2000-2001 finansal krizinde 20 dolayındaki hortumlanmış bankanın kamuya devri ile katlandı. 2004’te 150 milyar doları bulan iç borçların çevrilmesi ancak iç ve dış rantiyelere ödenen yüksek faizlerle mümkün oldu. 2000’den başlayarak iç borç faizi olarak bu kesimlere aktarılanlar yıllık ortalama 30 milyar doları aştı.

Kamunun 2007 sonunda 220 milyar doları bulan iç borç stokunun yanı sıra 70 milyar dolar da dış borç stoku, dolayısıyla 290 milyar dolar borcu bulunuyor. 2007 sonunda 250 milyar dolara ulaşan dış borç stokunun yüzde 65’e yakını ise özel banka ve firmalara, kalanı da Merkez Bankası’na ait.

Böylece devletin iç ve dış borç stoku 290 milyar doları buluyor ve bu, milli gelirin yüzde 60’ından fazla.

IMF, uzun yıllardır, kamu borç stokunun azaltılmasını talep ediyor ve “mali disiplin” ile bütçede her yıl milli gelirin yüzde 6-7’si kadar “faiz dışı fazla” yaratılmasını , bu fazla ile borç ödenerek stokun azaltılmasını talep ediyor. IMF baskısıyla borç yüküne getirilen bu disiplin, daha uzunca süre Türkiye’nin maliye politikasının belirleyecilerinden biri olacak gibi görünüyor.

Toplam İç ve Dış Borçlar, Faizler, Milyon $
Yıl	İÇ BORÇ	DIŞ BORÇ	İÇ BORÇ	DIŞ BORÇ		TOPLAM
Yıl	İÇ BORÇ	DIŞ BORÇ	FAİZİ	FAİZİ	Toplam Faiz	BORÇ	Faiz/Borç
1989	18.145	41.751	2.077	2.907	4.984	59.896	8,3
1990	19.536	49.035	3.428	3.264	6.692	68.571	9,8
1991	19.241	50.489	3.333	3.440	6.773	69.730	9,7
1992	22.702	55.592	3.984	3.439	7.423	78.294	9,5
1993	24.712	67.356	5.908	3.574	9.482	92.068	10,3
1994	20.144	65.601	6.013	3.923	9.936	85.745	11,6
1995	22.873	73.278	7.946	4.303	12.249	96.151	12,7
1996	29.291	79.386	12.326	4.200	16.526	108.677	15,2
1997	30.882	84.235	9.656	4.588	14.244	115.117	12,4
1998	36.956	96.264	17.992	4.814	22.806	133.220	17,1
1999	42.233	103.126	18.327	5.447	23.774	145.359	16,4
2000	53.955	118.503	27.702	6.301	34.003	172.458	19,7
2001	84.490	113.592	28.122	7.134	35.256	198.082	17,8
2002	91.250	129.720	28.866	6.402	35.268	220.970	16,0
2003	138.577	144.319	35.252	6.987	42.239	282.896	14,9
2004	150.000	160.835	35.191	7.148	42.339	310.835	13,6
2005	182.400	168.849	29.305	8.033	37.338	351.249	10,6
2006	178.906	207.436	27.013	9.346	36.359	386.342	9,4
2007	219.207	232.322	32.003	10.526	42.529	456.259	9,3

Vergi Yükünde Eşitsizlik

Bütçe gelirlerinin ana gövdesini oluşturan vergi gelirlerinin ağırlıklı yükü alt ve orta gelirli kesime ait. Tüketimden alınan dolaylı vergilerin payı 2007 yılında yüzde 66 olarak gerçekleşse de bazı yıllar yüzde 70’e yaklaştı.

TOPLAM VERGİ GELİRLERİ VE KAYNAKLARI,Milyon YTL

	2004	2005	2006	2007
Gelir ve Kazanç Üzerinden AlınanVergiler	26.560	30.324	40.141	48.197
Gelir Vergisi	17.846	20.457	28.983	34.447
Kurumlar Vergisi	8.715	9.866	11.158	13.751
Mülkiyet Üzerinden Alınan Vergiler	1.438	2.348	3.117	3.645
Veraset ve İntikal Vergisi	55	78	119	125
Motorlu Taşıtlar Vergisi	1.383	2.270	2.998	3.521
Dolaylı Vergiler	62.216	74.230	94.078	100.943
Dahilde Alınan KDV	11.759	12.466	15.911	16.793
Özel Tüketim Vergisi	26.070	32.476	36.926	39.111
Banka ve Sig. Muameleleri V.	1.423	1.762	2.624	3.149
Şans Oyunları Vergisi	210	234	369	327
Özel İletişim Vergisi	1.882	3.023	3.578	4.211
İthalde Alınan KDV	15.657	17.877	25.426	26.493
Gümrük Vergileri ve Diğer.	1.280	1.418	2.137	2.478
Damga Vergisi	1.896	2.170	3.149	3.642
Harçlar	2.039	2.803	3.958	4.742
Dolaylı Vergilerin Payı (%)	69,1	69,4	68,4	66,0
Diğer Vergiler	-137	28	144	46
Toplam Vergi Gelirleri	90.077	106.929	137.480	152.832

Kaynak:Muhasebat G.M

Dolaylı vergilerden geriye kalan yüzde 34’lük dolaysız vergi payının yüzde 23’ü gelir vergisi. Ancak bu vergi türünde de ağırlığı ücretlilerden, kaynaktan kesilen vergiler oluşturuyor

Ücret üstünden vergi ve SSK primi kesintileri ortalaması büyük işyerlerinde yüzde 82’yi buluyor. Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu,TİSK’e üye işveren sendikası çatısı altındaki ( çoğu büyük işyerleri) işyerlerinde çalışanların ellerine ortalama net geçen ücretin yüzde 82’si oranında vergi ve SSK kesintisi yapılmaktadır. Buna göre, eline tüm yan ödemelerle net 1 milyon 704 bin YTL geçen bir işçi için vergi ve SSK primi olarak devlete ödenen, net ücretin yüzde 82’si olan 1 milyon 397 bin YTL’yi bulmaktadır. Bu kesinti bazı işkollarında yüzde 100’ün üstüne de çıkmaktadır. Örneğin cam işkolunda yüzde 107’yi, toprak işkolunda yüzde 124’ü, ağaç işkolunda yüzde 119’u bulmaktadır.

İŞKOLLARI, NET ÜCRET VE VERGİ+SSK PRİM YÜKÜ, 2007

1) Fazla çalışmaya ilişkin ödemeler, giydirilmiş ücrete ve işgücü maliyetine dahil değildir. (2) Kıdem ve ihbar tazminatları, işgücü maliyetine dahil değildir. (3) Harcırahlar işgücü maliyetine dahil değildir. (4) TİS henüz akdedilmediğinden, Kamu Protokolü çerçevesinde mevcut ücretler, 1. yıl ortalama %11 artırılarak hesaplama yapılmıştır.

.Ortalama Brüt Kök Ücret: Ayda 225 saat üzerinden hesaplanan ücret olup buna hafta tatili, genel tatil, yıllık izin ücretleri ile diğer izinler için yapılan ödemeler dahildir.*

Ortalama Brüt Giydirilmiş Ücret: Ortalama Brüt Kök Ücret ve işçiye yapılan ikramiye, prim, yakacak, çeşitli sosyal yardımlar gibi nakdive ayni diğer tüm ödemelerin, fazla çalışma ücretleri dahil, toplamıdır (İşçinin doğrudan yararlanmadığı SSK primi işveren payı, İşsizlik Sigortası Primi işveren payı gibi maliyet unsurları hariçtir.)

* Ortalama Net Giydirilmiş Ücret: Ortalama Brüt Giydirilmiş Ücret – (eksi) işçiden yapılan kanuni kesintiler (SSK primi işçi payı, İşsizlik Sigortası Primi işçi payı, Gelir Vergisi, Damga Vergisi)*

Ortalama İşgücü Maliyeti: Ortalama Brüt Giydirilmiş Ücret +(artı) Diğer Giderler (SSK primi işveren payı, İşsizlik Sigortası Primi işveren payı, işçi sağlığı ve iş güvenliği, kreş, spor, eğitim, harcırah giderleri, kıdem ve ihbar tazminatları, geçersiz fesih tazminatı, geçersiz fesih nedeniyle ödenen ücretler ve diğer haklar ile işgücü maliyetinin diğer unsurları)Kaynak:TİSK verilerinden düzenlendi

Böylece, alt ve orta gelirli sınıflar, dolaylı vergiler ve gelir vergisi yoluyla, bütçenin yükünün ağırlıklı bir kısmını taşıyorlar. Buna karşılık, toplam gelirden en büyük payı alan banka ve şirketlerin ödedikleri kurumlar vergisi, toplam vergi gelirleri içinde 2007’de yüzde 9’da kaldı. Çoğu, varlıklı sınıflara ait motorlu taşıtlardan alınan verginin (mülkiyet üzerinden alınan vergilerin yüzde 96’sı) payı ise 2007’de yüzde 2’de kaldı.

Kaynak:Maliye Bakanlığı verilerinden üretildi.

2007’de bütçe gelirleri bir önceki yıla göre yüzde 9,3 oranında arttı. Ancak bu gelirlerin içinde özelleştirme gelirlerinin payı son yıllarda artmaktadır. Özelleştirmeden bütçeye aktarılan miktar, toplam devlet gelirlerinin 2004’te yüzde 1’i iken, 2005’te yüzde 2’sine, 2006’da yüzde 4,5’una, 2007’de yüzde 4’üne ulaştı.

Özelleştirmelerin kapsamını KİT’lerden başlatıp kamu arsalarına, çeşitli kamu varlıklarına kadar genişleten AKP iktidarı, özellikle artmayan vergi gelirlerinin boşluğunu özelleştirmelerle doldurma gayreti içinde.

1986 - 2007 DÖNEMİ GERÇEKLEŞTİRİLEN ÖZELLEŞTİRME İŞLEMLERİ ( $ )

Özelleştirme Yöntemi	Yıllar	1986-2006	2007	Toplam
Özelleştirme Yöntemi	Yıllar	($)	($)	($)
Blok Satış		18.158	0	18.158.
Tesis/Varlık Satışı		2.525. 7	2.294.	4.819
Halka Arz		3.341	1.838.	5.180
İMKB'de Satış		1.261.	0	1.261
Yarım Kalmış Tesis Satışı		4.	0	4
Bedelli Devirler		491.	97.	601
TOPLAM		25.782.	4.229.	30.025

2007’de de 4,2 milyar YTL’lik özelleştirme gerçekleştiren iktidar, 2008’de Tekel sigara, TEDAŞ elektrik dağıtım işletmeleri, İzmir ve Derince limanları, Ankara Doğalgaz ve bazı Sümer Holding işletmelerinin satış işlemlerini tamamlamayı, yeni özelleştirme işlemlerini başlatmayı programlamış durumda. Bandırma ve Samsun limanlarının ve bazı TEDAŞ dağıtım firmalarının satışı da 2008 programında. Amaç, yine özelleştirme gelirleri ile bütçe açıklarını daraltmaya çalışmak.

Özelleştirme gelirleri ayıklanıp bakıldığında 2007’de toplam bütçe gelirlerindeki artış oranı yüzde 6,2’ye düşmektedir. Vergi gelirlerinde ise geçen yıla göre artış oranı yüzde 11,2 seviyesinde gerçekleşmiştir.

Genel Devlet Toplam Gelirleri: 2004-2008
	2004	2005	2006 (1)	2007 (2)	2008 (3)
TOPLAM GELİR	174379	209745	254391	271053	298367
VERGİ	101405	120935	140275	154054	174376
Dolaysız	31424	36283	40092	46890	52025
Dolaylı	67322	80972	95441	101790	116450
Servet	2659	3680	4742	5374	5901
Dolaylının Payı,%	66	67	68	66	67
Özelleştirme	1691	3984	11958	11581	11798
TOPLAM GELİR	176070	213729	266349	282340	310165
Özelleştirme %	1,0	1,9	4,5	4,1	3,8
(1) Geçici,(2) Tahmini(3) Program

Kaynak:Maliye Bakanlığı verilerinden üretildi.

Bütçe vergi gelirleri, 2007 program hedefinin altında kaldı. Buna ek olarak, bazı vergi kalemleri ile ilgili olarak 2008 yılında uygulamaya giren vergi indirimleri, 2008 yılı bütçe gelir hedefinin gerçekleşmesini zora sokmuş bulunuyor. Buna ek olarak, dünya ekonomisinde gözlemlenen daralmanın yurtiçine yansımasıyla, 2008 vergi hedefinin tutturulması iyice güçleşecektir.

2007 yılı bütçe vergi gelirlerinin hedefin altında kalmasına;

(i) Ekonominin talep düzeyinde yaşanan göreli yavaşlamadan dolayı özel kesim harcamalarının tahmin edilenden daha az artması,

(ii) KİT ürünlerine yönelik zamların ertelenmesi ve başta KİT’ler ve yerel yönetimler olmak üzere bazı kamu kurumlarının dolaylı vergi yükümlülüklerini yerine getirmemeleri,

(iii) YTL’nin değerlenmesi sonucunda ithalde alınan vergilerin hedeflenen rakamların gerisine düşmeye başlaması neden olmuştur.

Bütçe Harcamaları, Açık ve Finansmanı

2007’de 2006 yılına göre toplam bütçe giderleri yüzde 14,2 arttı. Faiz dışı harcamalar, gerçekleşen enflasyon ve beklenen büyümenin yaklaşık 4,4 puan üstünde gerçekleşti.

2007 harcama bileşimine bakıldığında bütçe harcamalarındaki manevra kabiliyetinin azaldığı ve yerel seçimlerin yaklaştığı şartlarda 2008 içinde Hükümet’in olası dış şoklara karşı sıkı bir politika uygulama şansının da pek fazla kalmadığı görülmektedir.

2007’de faiz dışı harcamaların yüzde 17 arttığı dikkati çekti. Bu artışta, seçim yatırımı niteliğindeki yeşil kart, belediyeye aktarılan kaynaklar vb. etkili oldu.

Merkezi Yönetim Bütçesi 2007 yılı sonunda yaklaşık 14 milyar YTL açık verdi. Bütçe açığında bir önceki yıla göre yaklaşık yüzde 200 oranında artış yaşandı. Yerel yönetim ve fon payı ödemelerinden kaynaklanan etki arındırılarak bakıldığında ise bütçe açığındaki artış oranı yüzde 138 .

Bütçe gelirleri arasında yer alan özelleştirme gelirleri (TELEKOM hisse satış gelirleri ile özelleştirme kapsamında arsa satış gelirleri) dışarıda tutularak bütçe dengesindeki gelişmelere bakıldığında ise, 2006 sonunda 7,2 milyar YTL olan bütçe açığı 2007 yılı sonunda 20,8 milyar YTL’ya çıkmış görünüyor. Bu durum bütçe açığının özelleştirme ağırlıklı kaynaklarla kapatılmaya çalışıldığını ortaya koyuyor.

2007 yılı sonunda IMF’nin hassasiyeti olan “faiz dışı fazla” performansı hedefin oldukça altında kalarak 21,7 milyar YTL düzeyinde gerçekleşti ve faiz dışı fazla program hedefinin yüzde 68,4’ü düzeyinde kaldı.

IMF tarafından geçmişe yönelik olarak yapılan revizyonlar çerçevesinde bütçe performansına bakıldığında, 2007 yılı, programın uygulandığı sekiz yıl boyunca mali uyum açısından en düşük performansın yaşandığı yıl oldu. 2007'de program tanımlı faiz dışı fazla 33.5 milyar yerine 21.7 milyar olarak gerçekleşti. Bunun milli gelire oranı, hedeflendiği gibi, yüzde 6,5 olmayacak, yüzde 4'ün altında kalacak. Bu durum izleyen yıllarda IMF’nin biraz daha ensede boza pişireceğine işaret etmektedir.

AKP hükümeti tarafından açıklanan resmi bütçe rakamlarının devletin gerçek mali durumunu yansıtmadığı ise başka çarpıcı bir gerçektir. TOBB’a bağlı araştırma kuruluşu TEPAV’a göre, AKP hükümeti, 2007’ye ait toplam harcamaları yaklaşık 1,2–1,5 milyar YTL civarında bütçede eksik göstermiş bulunuyor. Çoğu müteahhit borçlarından oluşan bu meblağ, gider kaydedilmeden 2008 yılına devredildi. Bu ise 2007 bütçesinin en az bu miktar kadar daha az açıkla kapatılmaya çalışıldığı izlenimini doğuruyor.

BÜTÇE HARCAMALARININ DAĞILIMI:2004 2007(MİLYON YTL)
	2004	2005	2006	2007
Harcamalar	141.021	146.098	178.126	203.501
Personel	28.948	31.856	37.812	43.555
Sosyal Güvenlik Kurum. Devlet Primi	4.024	4.533	5.075	5.801
Mal ve Hizmet Alımları	12.684	14.446	19.001	22.154
Cari Transferler	27.683	35.223	49.851	63.249
Sermaye Giderleri	8.050	9.805	12.098	12.915
Sermaye Transferleri	437	1.546	2.637	3.543
Borç Verme	2.669	3.009	5.689	3.552
Yedek Ödenekler	37	0	0	0
Faiz Harcamaları	56.488	45.680	45.963	48.732
İç Borç Faizi	50.053	39.270	38.659	41.519
Dış Borç Faizi	6.057	6.223	6.662	6.402
İskonto ve Kısa Vadeli İşlemlere Ait Faiz	379	186	642	811

Kaynak:Maliye Bakanlığı verilerinden üretildi.

Bütçe Harcamaları Nereye

203 milyar YTL’yi aşan 2007 bütçe harcamalarından en çok hangi sektörler yararlandığına gelince; 1000 küsur kaleme dağıtılmış görünen bütçe giderlerinin yüzde 90’ını aslında 25 kalemde toplamak mümkün ve bu yapıldığında 6 sektörün sattığı kredi, mal ve hizmetle bütçeden yüzde 35 pay aldığı görülmektedir. En önemli pay finans sektörünün. Bütçeden faize 2007’de yaklaşık 49 milyar YTL yani bütçenin yüzde 24.4’ü harcandı. Maaşlar ise yüzde 19,5 pay aldı. Yani 2007’de de bankalara, rantiyelere giden para, bordro mahkumu memurların maaşlarını geride bıraktı.

Faize giden 49 milyar YTL’nin, 7 milyar YTL’ye yakını dış borç faizi, kalanı iç borçlanmalar için yapıldı. Yerli-yabancı sıcak paracılar bu yıl da devletten önemli ölçüde pay aldılar. Devletin aldığı mal ve hizmetlere gelince… Burada ilk sırada sağlık sektörünü görüyoruz. Sağlık ekipmanı, ilaç ve hizmet satanlar 2007’de devletten 6 milyar YTL’ye yakın ödeme aldılar. Sağlık özelleştikçe bu rakam büyüyecek . Silah ve muhimmat için yapılan harcamalar ise 3.1 milyar YTL’yi buldu.

“Savunma ve Güvenlik” e dönük mal ve hizmet alımı da büyük bir pazar oluşturuyor. Savunma ve güvenlik mensuplarının maaşları ile birlikte bütçeden bu alana ayrılan pay 2007’de 24 milyar YTL olarak gerçekleşti. Yani bütçenin yüzde 12’si asker-polis harcamalarına ayrıldı. Buna tabi ki, bazı fonlar ve vakıflar üstünden yapılan harcamalar dahil değil…

Devletin enerji harcamaları da 2,1 milyar YTL gibi önemli bir kalemi buluyor. 2007’de müşavir firmalar devletten 1,2 milyar YTL, müteahhitler ise 7,1 milyar YTL aldılar. Böylece toplamı 79 milyar YTL’yi bulan devletin mal, hizmet alımlarının yüzde 86’sı 6 sektöre gitti.

Bütçeden yapılan Hazine Yardımları ile sermaye transferleri ise 2007’de 74 milyar YTL dolayında gerçekleşti. Hazine’nin sosyal güvenlik açığı için 2007’de 26 milyar YTL kullandığı, yine sosyal güvenlik kurumu görev zararları için 7,2 milyar harcadığı anlaşılıyor. 2007’de mahalli idarelere bütçeden 13 milyar pay aktarılırken 2,5 milyar YTL de sermaye transfer edildi.

Hızlı bir azalma sürecindeki tarımsal nüfus, 2007 bütçesinden sadece 5,5 milyar YTL destek gördü. Bu, faize ödenen 49 milyar YTL’nin neredeyse 10’da biri olarak gerçekleşti. Tarımsal desteğin üçte biri doğrudan gelir desteği şeklinde. Mazot, gübre, kütlü pamuk da en çok destek alan kalemler oldu.

Yüksek öğrenimin ise 2007’de bütçeden aldığı pay 4,6 milyar YTL oldu… Yani 24 milyar YTL’lik asker-polis bütçesinin beşte biri dolayında..Bu bile çok görülüyor olmalı ki, AKP iktidarı yükseköğrenimi daha çok paralı yapmalı, diyor.

2008 dünya krizi koşullarında bütçenin durumunun ne olacağına gelince; Hükümet 2008'de yüzde 5,5 büyüme planladı. Bütçe vergi gelirleri de buna göre ayarlandı. 2007’de vergi gelirlerinin yüzde 66'sı dolaylı vergilerden, yani satışlardan alınan KDV, ÖTV gibi vergilerden oluşmuştu. Ekonomi daralırsa-ki bu çok muhtemel- örneğin yüzde 4 büyürse bile, vergiler bütçelenenden en az yüzde 25 daha az gerçekleşecek. Bu da toplam devlet gelirlerinde yüzde 10-15 kadar düşüş anlamına gelecek. İstihdamdan alınan vergilerin düşürülmesi ise, bu şartlarda pek olası görünmüyor.

Gelirdeki düşüşe karşılık harcamaları gemlemek ayrı bir sorundur. Yerel seçim hazırlığı yapan AKP’nin, 2007’den ertelediği açığa yenilerinin eklenmesi sözkonusu. Hükümet, 2008’de de özelleştirmeye can simidi gibi tutunmak isteyecek ve satışta agresif davranacaktır. Harcamaları kısarken de en çok sosyal harcamalara göz dikeceği kuşku götürmez.

Sosyal Güvenlik Kuruluşları Gelir-Gider Dengesi

	2005	2006	2007(1)
I-Gelirler	39 024	51 221	53 725
-Prim Tahsilatları	31 599	41 754	45 126
II-Giderler	59 081	68 884	80 167
-Sigorta Ödemeleri	39 261	44 786	52 831
-Sağlık Giderleri	13 962	17 676	20 381
-Yatırım Harcamaları	66	17	74
III-Gelir-Gider Farkı	-20 057	-17 663	-26 443
IV-Bütçe Transferleri	19 919	18 552	25 971
-Bütçe Transferleri (2)	23 259	22 891	33 224
V-Finansman Açığı	138	- 889	472

(1) Gerçekleşme tahmini

(2) 2005 ve 2006 yıllarında faturalı ödemeler ve ek karşılıklar dahil olup, 2007 yılından itibaren emeklilere yapılan ek ödeme dahil edilmiştir.

1999 yılında başlatılan sosyal güvenlik reformu sonrasında 2000 yılında düşen ve izleyen yıllarda yeniden artış trendine giren sosyal güvenlik kuruluşlarına yönelik bütçe transferinin GSYİH’ya oranının 2007 yılında yüzde 5 dolayında gerçekleşti. Bu oran, bir önceki yıla göre GSYİH’nın yüzde 1,16’sı oranında arttı. Bu artışın nedenleri, 2006 yılında Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) ve Bağ-Kur prim borçlarının yeniden yapılandırılması sonucu elde edilen gelirlerin düşmeye başlaması ve yeniden yapılandırmadan yararlanan kişilerin emekli olmaları sonucu sigorta giderlerinin artması, emekli aylıklarına 2007 yılında programda öngörülenin üzerinde zam yapılması ve sağlık hizmetlerine erişimin kolaylaşması sonucu sağlık harcamalarının artması gösterilmiştir. Dolayısıyla, bütçe transferlerini artırdığı öne sürülen bu etkenlerde tırpanlamaları öngören düzenlemeler beklenebilir. 2008’de en önemli operasyonun sosyal güvenlik alanına dönük olacağı söylenebilir.

Yine de 2008 önemli açıklar ve IMF’nin verdiği hedeflerin gerisine düşülen bir yıl olmaya mahkum görünmektedir.

Bölüm 6

Enflasyonda Tırmanma Riski ve Gerçek Enflasyon

Tüm iddiasını fiyat istikrarı üstüne odaklayan ve IMF politikaları doğrultusunda düşük kur politikasını bu amacın ana unsuru haline getiren AKP iktidarı, tek haneye gerilemekle birlikte enflasyonu 2007 hedefine ulaştıramadı. 2007 için yüzde 4 olarak belirlenen tüketici enflasyonu, yıl sonunda yüzde 8,7 olarak gerçekleşti. Bu fiyaskodan sonra 2008 için belirlenen yine yüzde 4’lük enflasyon hedefinin gerçekleşme şansı da düşüktür. Özellikle 2008 dünya krizi, enflasyonda artış eğilimlerini besleyecek nitelikte. Bunun çeşitli bileşenleri var.

Birincisi, dört yıla yakın elektrik ve doğalgaz fiyatlarına yapılmayan zamların 2008 başında yapılması, kendi başına maliyet enflasyonunu besleyen bir unsur. Bunun yanısıra, özellikle hizmet sektöründe kira, eğitim gibi kalemlerde katılık sürüyor. 2008 dünya krizinde yansıyacak unsurları ise şöyle özetlemek mümkün.

Dünyada emtia fiyatları gıda maddeleri ve genel olarak tarımsal maddelerde artış halinde. Bu kalemlerde de ithalatçı durumuna geçen Türkiye , bu artışları içeri taşıyacak. Enerji ve metal fiyatlarındaki dünya fiyatlarının iniş eğilimi , enflasyonu aşağı yönlü etkileyici bir etki yaratacak görünse de esas tehlike kurların yukarı doğru seyridir. Sıcak para çıkışı ve TL’den dövize yönelişin yaşandığı her durumda kurlar tırmanacak ve ithal mal ve hizmetin fiyatı artarak fiyatlara yansıyacaktır. Aynı şey borçlanma maliyetlerinin yansıtılmasıyla da yaşanacaktır.

Kaotik bir durumda devletim para politikaları ve maliye politikalarıyla sermaye lehine yapacağı her müdahale de enflasyonist etkiler yaratabilecektir. Dolayısıyla bu etkenlerin tümü, umulduğu gibi, enflasyonda aşağı doğru değil, yukarı doğru etkiler yaratmaya daha yatkın durumdadır.

Gerçek Enflasyon Ne?

Ancak, “resmi enflasyon”a ilişkin bu trendlerden farklı olarak, özellikle alt ve orta gelirli grupların yaşadığı gerçek enflasyonun boyutları başka bir gerçeği işaret etmektedir. O da gerçek enflasyonun, resmi olandan çok daha yüksek gerçekleştiğidir.

Bu gerçek enflasyon fotoğrafı ile ilgili söylenecek şeylerin başında, birçok istatistiki bilgi üretiminde olduğu gibi, kısa adı TÜİK olan Türkiye İstatistik Kurumu’nun , toplumu en yakından ilgilendiren enflasyon konusunda da gerçekleri yeterince gün ışığına çıkarmayan bir yöntem izlemesi vardır.

TÜİK’in enflasyon çalışmalarının iki kamburu var:

1- OECD’nin Meksika ile birlikte en adaletsiz gelir dağılımına sahip ülkesi olarak saptadığı Türkiye’de, gelir gruplarının harcama güçleri arasındaki fark yeterince dikkate alınmıyor ve TÜİK böyle güven vermeyen bir yöntemle ortalama enflasyonu hesaplayıp kamuoyuna duyuruyor.
2- Toplumun özellikle tükettiği ürünlerdeki fiyat artışlarını, toplumun çok azının kullandığı ürünlerdeki fiyat hareketleriyle kamufle ediyor. TÜİK, halen 425 mal ve hizmetin fiyatını takip ediyor. Ancak bunların yaklaşık beşte dördü, alt ve orta kesimleri ilgilendirmeyen mal ve hizmetler.
3- Gerçekte ise toplumu birebir ilgilendiren mal ve hizmet sayısı 90 dolayında. Nitekim, bu 90 mal ve hizmetin 2007 ortalama fiyat artışlarını dikkate aldığımızda, ortaya kalem kalem farklı bir tablo ortaya çıkıyor. Buna göre, TÜİK’in yüzde 8,7 olarak açıkladığı 2007 ortalama fiyat artışı , 90 ürün ve hizmetten ancak 30’u için geçerli, 60 mal ve hizmetteki fiyat artışı ise bu oranın üstünde.
4-Gerçekte, gösterge niteliğindeki iki kalem olan ekmek ve kiradaki artışın yüzde 20’yi bulması bile, gerçek tüketici enflasyonunun yüzde 20’den az olmadığına işaret eder.

Toplumun en geniş kesimlerince kullanılan 90 mal ve hizmetin TÜİK’ce saptanan yıllık ortalama fiyat artışı bulguları ortaya farklı bir enflasyon fotoğrafı çıkarmaktadır. Şöyle ki;

2007 yılında fiyatı en çok artan ürünleri yüzde 90 ile beyaz peynir, yüzde 80’e yakın fiyatı ile kağıt mendil, yüzde 60’a yakın fiyat artışı ile limon, yüzde 58 ile uçak bileti ve yüzde 53 ile elma fiyatları oluşturmuş.

Fiyatı yüzde 40 ile yüzde 25 arasında artan kalemler ise 90 mal ve hizmetin 9’unu oluşturuyor. Bunların çoğu mutfağa giren yiyecekler. Domatesteki yıllık ortalama fiyat artışı yüzde 40, mandalinada yüzde 38, yumurtada yüzde 32, tavukta, portakalda, salçada yüzde 30. 2007’de otomobil satış fiyatları da yüzde 29’a yakın artmış. Kahve fiyatları yüzde 27 artarken vapur ücretlerine de yüzde 25 zam gelmiş.

Araştırma kapsamına aldığımız 90 mal ve hizmetten beşte birinin yani yüzde 18’inin fiyatları ise 2007’de yüzde 25 ila yüzde 15 arasında artmış. Bunlar arasında en önemlisi kira artışları. TÜİK’e göre kiralar yüzde 20,1 artmış 2007’de. Kira giderleri ailelerin bütçelerinin yüzde 20-30 arası bir kısmını oluşturuyor. Ekmekteki yıllık ortalama fiyat artışını yüzde 18 olarak belirleyen TÜİK, sıkca tüketilen makarna fiyat artışını da yüzde 20 olarak saptamış. Kömürdeki 2007 fiyat artışı da yüzde 17. Yani TÜİK’in açıkladığı ortalama enflasyonun yüzde 100 üstünde.

2007 ortalama fiyat artışını araştırdığımız 90 mal ve hizmetten yüzde 23’ünün fiyatları da yüzde 15 ila yüzde 10 arası artmış. Bunların çoğu da yine yiyecek-içecekler. Sütteki artış yüzde 15’e yaklaşırken ayçiçek yağındaki artış yüzde 14, çaydaki artış yüzde 13, doğalgazdaki artış da yaklaşık yüzde 12 olmuş. Cep telefonu görüşme ücretindeki artış da yüzde 14. Yoğurt, peşin fiyat çamaşır makinası ve yerli sigaradaki fiyat artışı yüzde 12,5’u bulmuş..

TÜİK’in yüzde 8,7’lik ortalama tüketici enflasyonuna denk ya da altında kalan mallar , incelediğimiz 90 üründen sadece 30’u, yani üçte biri. Bunlardan fiyatı yüzde 10 ile yüzde 5 arasında artanların sayısı 12. Bunların aralarında tüp, pirinç, mercimek, ayran, rakı gibi ürünler var.

Kaşar peyniri, ıspanak, mama, su, dolmuş, kreş fiyatları hep yüzde 10’un üstünde ve TÜİK’in açıkladığı yüzde 8,7’lik ortalama enflasyonun üstünde gerçekleşti.

2007’de fiyatı yüzde 5 ila 0 arasında artan ürünlerin sayısı 90’da 11. Zeytin, şeker, balık , patates, dana eti, mazot, bira 2007’nin teselli mükafatları olarak artışları yüzde 5’in altında kalan ürünler.

İnceleme kapsamındaki 90 ürün ve hizmetten 2007’de fiyatı artmayıp tersine 2006’ya göre ucuzlayanların sayısı ise 14 ve en çok ucuzlama devlet hastanesi ücretlerinde, şişe suyunda, tuvalet kağıdında, bebek bezinde, fındıkta gerçekleşmiş görünüyor.

Bölüm 7

İşsizlikte Ürpertici Artış

2007 yılına ait istihdam ve işsizlik verileri yayımlandıktan sonra, yaklaşmakta olan 2008 dünya krizinin yıkıcı etkileri ile birlikte en büyük kabusun işsizlik olacağı bir kez daha ortaya çıktı.

İşsizlik, zaten birkaç yıldır kemikleşen ve sözde büyüme oranlarına karşın azalmayan bir sorundu; 2007’de ise zirve yaptı, 2008’de en korkulu rüya olacak.

IMF destekli yüksek faizlerle çekilen sıcak paraya (düşük kurla desteklenen) dayalı çarpık büyüme döneminin en önemli kamburu istihdam yaratmaması oldu. Ekonominin reel olarak yıllık ortalama yüzde 7.3 oranında büyüdüğü 2002-2006 döneminde, toplam istihdam ancak yıllık ortalama yüzde 0.7 oranında arttı.

İstihdam düzeyindeki artışın sınırlı kalmasında, döviz kurunun düşük tutulması ile emek yerine makina tercihi yapılmasının, yani istihdam dostu olmayan bir döneme girilmiş olmasının yanısıra, köylülüğün çözülmesi, tarımdan önemli işgücü kaybı rol oynadı. Mazot, gübre, traktör, yem vb fiyat artışlarını eline geçen ürün fiyatları ile göğüsleyemeyen tarım kesimi, IMF-DB ikilisinin getirdiği tarıma destek yerine köstek politikalarının da etkisiyle hızla kırlardan kentlere göç ettiler.

2002-2006 döneminde , toplam istihdam yıllık ortalama yüzde 0.7 artarken, tarım dışı sektörlere bakıldığında istihdamın ancak yıllık ortalama yüzde 3.9 oranında arttığı; tarım sektöründe istihdamın 1 milyon 370 bin kişi azaldığı görüldü.

Bu 5 yılda, her yıl tarım sektöründe ortalama 274 bin kişilik istihdam azalışı yaşandı , sanayi, hizmetler ve inşaat sektörlerinde ise sırasıyla her yıl ancak 91 bin, 317 bin ve 62 bin kişilik istihdam yaratıldı.

	İstihdamda Gerileme: 2006-2007
Yıllar	Tarım istihdamı(Bin)	Tarım dışı Istihdam (Bin)	Sanayi	Hizmet	İnşaat	Büyüme,yüzde
2006	5.560	15.676	4.344	10.028	1.304	6
2007	5.211	15.655	4.292	10.104	1.259	5
Değişim,yüzde	-349	-21	-52	76	-45	.

Kaynak:TÜİK verilerinden hesaplandı

2007’de istihdamda gerilemenin yine en çok tarım sektöründe olduğu görülüyor. 368 bin kişilik istihdam kaybının yüzde 95’i tarımdan. Tarımdaki çözülmenin 2007’de sürmesine ek olarak tarımda küçülme de istihdam kaybını artırdı. Ama yüzde 5’in üstünde büyüme yaşayan sanayi sektörü, yeni istihdam yaratmak yerine, 52 bin kişiyi işsiz bırakmış görünüyor. İnşaattan da 45 bin kişi işsiz kalmış.

Gerçek İşsizlik yüzde 20

İstihdamın 20-21 bin bandında dolaşmasına karşılık, işgücünün, dolayısıyla işsizliğin ne kadar olduğu hep tartışma konusu. Resmi işsizlik oranı yüzde 10’da katılaşmış durumda. Bu bile Türkiye’yi OECD ülkeleri arasında en yüksek işsizlik yaşayan ülkelerden biri yapmaya yetiyor.

Kaynak OECD; Facts and Figures, 200

Yüzde 10’luk resmi işsizlik bile Türkiye’yi yüzde 8 dolayındaki AB işsizliğinin ve yüzde 6,6’lık OECD işsizliğinin üstünde gösteriyor.

Türkiye’de 15 yaş üstü nüfus 48-49 bin dolayında belirlenmesine karşılık, bunun ne kadarının işgücünü oluşturduğu tartışma yaratıyor. TÜİK’in hanehalkı işgücü anketlerinde, 49 bin dolayındaki 15 yaş üstü nüfusun ancak 23 bin dolayı işgücü sayılıyor. Bu da her 100 kişiden 48-49’unun çalışıyor ya da çalışıyor olmak istemesi demek. . Dolayısıyla Türkiye’de işgücüne katılma oranı yüzde 48 dolayında, hatta 2007’de yüzde 47’ye gerilemiş durumda. Oysa işgücüne katılma oranı OECD ve AB-15’te yüzde 65’in üstünde.

Kaynak OECD; Facts and Figures, 2007

TÜİK, işgücü anketi yaparken, son 1 haftada iş aramamışları, mevsimlik işçileri işgücü olarak kayıtlara geçirmiyor. Bunların sayısı 2007’de toplam 2 milyon 50 bin kişi. Dolayısıyla, resmi işsiz olarak açıklanan işsiz sayısı ise 2 milyon 350 bin ve resmi işsizlik oranı da yüzde 10,1.

Oysa, TÜİK’in tanım tartışması nedeniyle işgücünden saymadığı işgücü (dolayısıyla işsiz) sayısı dikkate alınsa, resmi işgücü (23.217+2050) 25 milyon 267 bin kişi, işgücüne katılma oranı yüzde 51; resmi işsiz sayısı da 4 milyon 400 bin olacaktı. Bu da yüzde 10 olduğu iddia edilen işsizlik oranının aslında ( 4400/25257) yüzde 17,4 olması demek. Aslında,”eksik istihdamdakiler”i de işsiz tanımına katmak gerekir ve bu yapılırsa sayı (4400+650) 5 milyon 50 bine çıkar. Bu da gerçek işsizlik oranının yüzde 20’yi bulması demektir.

	15 Yaş üstü Nüfus	İşgücü	İşgücüne katılma Oranıyüzde	İstihdam Bin kişi	Eksik İst.	İşsiz Bin kişi	İşsizlik Oranı,yüzde	Tarım_dışı İsizlik,yüzde
2006	48.771	23.500	48,2	21.235	713	2.265	9,6	12,2
2007	49.511	23.217	46.9	20.867	650	2.350	10.1	12.6
Değişim,yüzde	1,5	-1,2		-1,7	-8,8	3,8

Kaynak:TÜİK verilerinden hesaplandı

Ücretlilikte Artış, Kadınlar Daha İşsiz

2007 verileri ücretliliğin artma eğiliminin sürdüğünü gösteriyor. Başka bir ifadeyle , proleterleşme hızlanıyor. İstihdamın 368 bin azaldığı 2007’de 610 bini bulan kendi hesabına çalışanlar ve ücretsiz aile işçilerinden 368 bini işsizler ordusuna katılırken, 142 bini ücretli sınıfına, 100 bine yakını da işveren sınıfına dahil olmuşlar.

Kaynak:TÜİK verilerinden hesaplandı

2007 verileri, işsizlikte yine okkanın altına kadınların gittiğini bir kez daha gösteriyor. Erkekler dünyasında iş bulmayan kadın hızla evine çekiliyor. Ev kadınlarının sayısı 2007’de 237 bin artmış görünüyor. Sanayi sektöründe kadın istihdamının 60 bin azaldığını görüyoruz. Anlaşılan, çember daralınca, tensikata öncelikle kadınlardan başlanıyor. Ya da işe alırken öncelik erkeklere veriliyor.

Nüfustaki payları birbirine yakın olmasına karşın, kadının işgücüne dahil olma oranı her yıl biraz daha azalıyor. 2006’da kadınların işgücüne katılma oranı yüzde 25 iken 2007’de 23,4’e düştü. İşgücüne dahil olanlarda istihdam imkanı bulanlar, toplam 15 yaş nüfusta yüzde 21’e ancak ulaşıyorlar. Yani 15 yaş üstü kadın nüfustan ancak beşte birinin eli ekmek tutuyor, dördü ise erkeklerin eline bakıyor.

Kadınların işgücüne katılımı 1988 yılında yüzde 35’e yakın iken, bu oran yıllar itibariyle düşüş göstererek 2006 yılında yüzde 25 civarına gerilemiştir. Kadınlar arasında işgücüne en yüksek katılım yüksekokul veya fakülte mezunlarından çıkmaktadır. Bu grubu takiben en yüksek katılım gösterenler lise dengi meslek okulu ve genel lise mezunlarıdır.

Ancak her iki grup içinde de işgücüne katılım oranı yıllar itibariyle gerilemektedir. 1988 yılında yüzde 80’nin üzerinde olan yüksekokul veya fakülte mezunu kadınların işgücüne katılım oranı 2006 yılı itibariyle yüzde 70’e gerilemiştir. Yine, 1988 başında yüzde 53’e yakın olan lise dengi meslek okul ve yüzde 46 olan genel lise mezunu kadınların işgücüne katılım oranı, 2006 yılı itibariyle sırasıyla, yüzde 42 ve yüzde 28’ye gerilemiştir.

Diğer yandan, katılım oranı yüksek olan yüksekokul veya fakülte mezunu kadınlarla, lise veya dengi okullardan mezun olan kadınların, kadın istihdamı içindeki payları çok küçüktür. 2006 yılı itibariyle istihdam edilen toplam 5,801 bin kadından yanlızca yüzde 11’ini oluşturan 632 bin kadın yüksekokul veya fakülte mezunudur. Lise veya dengi meslek okul mezunu kadınlar ise toplam kadın istihdamının yüzde 4.5’ini oluşturmaktadır.

İstihdam edilen kadınların yüzde 72’sini ilkokul mezunu yada okuma yazma bilmeyen veya bilen ama hiçbir okulu bitirmemiş olanlar oluşturmaktadır. Bu da, istihdam edilen kadınların çok az bir kısmının vasıflı işlerde çalıştığını göstermektedir.

Genç ve Eğitimliler İşsiz

İşgücüne dahil olmayan yaklaşık 27 milyon kişinin yüzde 28’inin 20-34 yaş arasında olduğu görülmektedir. Resmi olarak 2.4 milyonluk işsiz nüfusun da yüzde 57'sini söz konusu yaş grubuna dahil kişiler oluşturmaktadır.

20-34 yaş grubuna ait işsizlik oranı yüzde 12'dir. Genç nüfus olarak tanımlanan 15-24 yaş grubunda ise işsizlik oranı çok daha yüksek gözükmektedir. Bu grup için 2007 Türkiye genelinde işsizlik oranı yüzde 20'ye yaklaşırken, kentlerdeki işsizlik oranı yüzde 22.2 olmuştur.

Eğitim düzeyine göre işsizlik oranları incelendiğinde, lise ve üstü düzeyde eğitim görmüş kişiler arasında işsizlik oranının, ilkokul ve altı düzeyde eğitim seviyesine sahip kişilere oranla çok daha yüksek olduğu görülmektedir. Örneğin, 2007 verilerine göre “okur yazar olmayan” ve “lise altı eğitimlilere” ait işsizlik oranları sırasıyla yüzde 4 ve yüzde 8 iken, “lise ve dengi meslek okul” ve “yüksekokul” mezunlarına ait işsizlik oranı her iki grup içinde yüzde 12’dir.

Bu durum nitelikli işgücüne yönelik yeterli istihdam olanağı yaratılamadığı; lise ve üstü seviyelerde eğitim görmüş işgücü arzı ile bu gruba olan talep arasında eşleşmenin eksik , süreçlerin kopuk olduğunu göstermektedir.

İşsizlikte Bölgesel Farklılıklar

Türkiye geneli için yüzde 48 olan işgücüne katılma oranı, yüzde 10 oranındaki genel işsizlik, yüzde 12,5 dolayındaki tarım dışı işsizlik oranları bölgeden bölgeye farklılık gösteriyor. Özellikle Doğu, G.Doğu ve Çukurova bölgelerinde işsizliğin boyutlarının daha büyük olduğu görülüyor.

Türkiye geneli için yüzde 48 olan işgücüne katılma oranı Mardin ve çevre illerde yüzde 30’a , Şanlıurfa-Diyarbakır bölgesinde yüzde 32’ye kadar düşüyor. Buna karşılık aynı oran Doğu Karadeniz’de yüzde 62’ye, Batı Karadeniz’de yüzde 55’e çıkarken Antalya ve çevresinde de yüzde 58’e yaklaşıyor.

Genel işsizlik oranı Türkiye geneli için yüzde 10 olarak belirirken Güneydoğu illerinde yüzde 15-16’yı buluyor. En düşük gerçekleşme ise 2006’da Zonguldak çevresinde yüzde 6 olarak gerçekleşmiş görünüyor.

İstihdam ve İşsizliğin Bölgesel Farklılığı, 2005-2006,yüzde , Tarım Dışı İşsizliğe Göre Sıralama
Bölge	İstihdam		İşgücüne katılma oranı		İşsizlik oranı		Tarım dışı işsizlik oranı
	2005	2006	2005	2006	2005	2006	2005	2006
Türkiye Geneli	22046	22330	48,3	48	10,3	9,9	13,6	12,6
TRB1 (Malatya, Elazığ, Bingöl, Tunceli)	445	487	44,8	44	18	13,7	27,4	21,8
TR62 (Adana, Mersin)	1018	1087	46,6	47,8	17,2	16,2	21,6	19,8
TRC3 (Mardin, Batman, Şırnak, Siirt)	325	280	33,7	30,6	11,1	15,7	14,5	17,8
TR63 (Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye)	763	754	47,8	45	15,6	12,1	21	16,4
TRC1 (Gaziantep, Adıyaman, Kilis)	497	463	42	40,5	13,8	15,1	15	16,3
TR71 (Kırıkkale, Aksaray, Niğde, Nevşehir, Kırşehir )	503	521	46,8	47,3	10,7	10,5	17,1	16,2
TRB2 (Van, Muş, Bitlis, Hakkari)	417	431	40,8	41,5	8,8	8,5	15,3	15,2
TR72 (Kayseri, Sivas, Yozgat)	690	630	44,1	40,1	11,1	11,3	16,3	14,6
TR52 (Konya, Karaman)	711	734	42	42,7	9,5	10,6	12,8	13,7
TR31 (İzmir)	1146	1201	47,1	47,2	13,1	11,2	15,2	12,9
TR42 (Kocaeli, Sakarya, Düzce, Bolu, Yalova)	855	922	46,2	47,9	11,2	10,7	13,6	12,9
TR51 (Ankara)	1291	1355	46,5	46,7	14,2	12,1	15,1	12,8
TR83 (Samsun, Tokat, Çorum, Amasya)	1121	1083	56,2	54,3	5,7	6,6	12,2	12,4
TRC2 (Şanlıurfa, Diyarbakır)	551	505	35,5	32,3	10,4	12	14,6	12
TR10 (İstanbul)	3556	3677	47,8	48	11,4	11,2	11,5	11,3
TR33 (Manisa, Afyon, Kütahya, Uşak)	1023	1052	47	48,4	7,9	7,2	12,8	11,2
TR82 (Kastamonu, Çankırı, Sinop)	221	320	39,1	55,9	8,6	5	14,4	11,2
TR90 (Trabzon, Ordu, Giresun, Rize, Artvin, Gümüşhane)	1446	1378	65,4	62,3	5,6	5,7	12,2	11,1
TRA2 (Ağrı, Kars, Iğdır, Ardahan)	326	307	49,6	51,8	3,2	5,2	7,9	11,1
TR32 (Aydın, Denizli, Muğla)	1022	978	54,1	51,7	7	7,4	10,7	10,7
TR61 (Antalya, Isparta, Burdur)	990	1091	53,4	57,8	6,2	7,3	8,2	10,1
TR21 (Tekirdağ, Edirne, Kırklareli)	570	550	57,6	56	7,8	8	10,3	10
TR22 (Balıkesir, Çanakkale)	567	566	50,8	50,3	6,9	6,2	11,1	10
TRA1 (Erzurum, Erzincan, Bayburt)	444	406	53,5	48,4	4,7	5,4	11,3	9,2
TR41 (Bursa, Eskişehir, Bilecik)	1197	1198	53,6	51,1	8,7	7,6	10,4	9
TR81 (Zonguldak, Karabük, Bartın)	352	353	54	52,8	6,9	5,9	10,4	9

Kaynak:TÜİK verilerinden hesaplandı

Tarım dışı işsizliğe gelince, Türkiye genelinde 2006’da yüzde 12 dolayında belirlenen bu oran, Malatya ve çevre illerde yüzde 22’ye, Adana-Mersin’de ise yüzde 20’ye yaklaşmış. Buna karşılık Bursa ve Zonguldak dolaylarında yüzde 9 olarak gerçekleşmiş görünüyor.

İşgücüne katılma oranının, işsizliğin özellikle, Doğu ve Güneydoğu’da ileri boyutlarda olması, çok önemli politik gerilimlere de neden oluşturmakta ve işsizlikle mücadelede öncelik almaktadır.

Krizin ek yükleri..

2008 global krizin etkileri hissedilmeye başladıkça işsizlikte artış yaşanması, bugün tarım dışında resmen yüzde 12, gerçekte yüzde 20 olan işsizliğin daha ileri boyutlara çıkıp hiperleşmesi çok mümkün. Tarımdaki çözülme devam edecek. Tarım dışı sektörlerde, hedeflenen yüzde 5’lik büyüme gerçekçi değil ve bu durum, yeni istihdam bir yana, mevcut istihdamda bile düşüşleri gündeme taşıyabilecek.

Her yeni işsizlik, haneye yeni yoksulluklar taşınması demek. AKP iktidarının IMF güdümlü politikalarla, ekonomiyi taşıdığı kısırlık, tıkanmışlık ve onun ürettiği büyük işsizlik sorununa şimdi bir de dış çalkantıların yükü binecek ve bu ilk elde emeği ile geçinenleri tehdit edecek. İşi risk altında olanlar sadece mavi yakalılar değil, hizmetler sektöründeki bir dizi beyaz yakalı için de işinden olma riski artıyor.

Ortaya çıkması olası enkazların yükünün altında yine,vur abalıya misali, emek kesiminin kalmaması, daha adil politikalar geliştirilmesi için elbirliği gerekiyor.

İşini kaybetme riski taşıyanlar kadar, mevcut 5 milyonu aşkın işsizin kriz koşullarında neyle geçineceklerini, hayatlarını nasıl idame ettireceklerini dert edinmek ve yoksulluğa karşı mücadele, sosyal politikalar üretmek, gelirin daha adil bölüşümünü talep etmek gerekiyor.

Bölüm 8

Gelir Dağılımında Artan Eşitsizlik

Uzun yıllardır süredir izlenmekte olan IMF destekli ekonomi politikaları, büyük ölçüde ücretlilerin, küçük üreticilerin reel gelirlerini kar-faiz-rant geliri sahipleri lehine gerileterek gerçekleştirildi. 2007’de 107 milyar dolara ulaşan ihracatta, dışa karşı en önemli rekabet gücü düşük ücretler sayesinde sağlandı. Büyük işsiz kitlelerini açlıkla terbiye ederek, işyerlerinde teknolojiyle ilgisi olmayan verimlilik artışları, emeğin kaba sömürüsüyle, iki kişinin işi bir kişiye yaptırılarak gerçekleştirildi.

İşçilerin yoksullaştırılmalarına, devlette. kamu çalışanlarına mali disiplin bahane edilerek enflasyonun gerisinde kalan maaş ödemeleri yapılarak devam edildi. Mali disiplin cenderesinden, kamudan maaş alan emekli-dul ve yetimler de nasibini aldı, onların da reel gelirleri geriledi. Tarımdaki çözülme ve gerileme, kamu desteklerinin kalkması , kırlarda yoksullaşmayı artırdı ve kentten köye göçü hızlandırdı.

Yüzde 20’lik Hanehalkı Dilimlerine Göre Gelir Dağılımı

Yüzde 20’lik Dilimler	2002	2003	2004	2005
En Yoksul Yüzde 20	5,3	6,0	6,0	6,1
İkinci Yüzde 20	9,8	10,3	10,7	11,1
Üçüncü Yüzde 20	14,0	14,5	15,2	15,8
Dördüncü Yüzde 20	20,8	20,9	21,9	22,6
En Zengin Yüzde 20	50,1	48,3	46,2	44,4
Toplam	100,0	100,0	100,0	100,0
Gini Katsayısı	0,44	0,42	0,40	0,38

Kaynak: TÜİK

TÜİK’in gelir dağılımına ait bulguların iddiasına göre, 2001 krizinden sonraki yıllarda en yoksuldan başlayarak ilk dört yüzde 20’lik grubun toplam gelirden aldığı pay artarken, en zengin yüzde 20’lik grubun aldığı pay sürekli bir düşüş gösterdi. Aynı kaynağa göre, toplam gelirden en az pay alan birinci yüzde 20’lik grubun payı 2002 yılında yüzde 5,3 iken, 2005 yılında yüzde 6,1’e yükselirken toplam gelirden en fazla pay alan beşinci yüzde 20’lik grubun payı, 2002 yılında yüzde 50,1’den 2005 yılında yüzde 44,4’e geriledi. Buna paralel olarak da, gelir dağılımı eşitsizliğini gösteren Gini katsayısı da 2002 yılında 0,44 iken, 2005 yılında 0,38’e gerilemiş göründü.

Bu doğruluğu kendinden menkul “araştırmalar”, birçok gerçek dışı yorumlara da yol açıyor. İşte bunlardan biri 2008 Kalkınma Programında şöyle yer alıyor;

“ Ülkemizde son dönemdeki ekonomik büyüme ve gelir paylaşımının daha adil hale gelmesi, yoksul kesimin ortaya çıkan refah artışından daha fazla istifade etmesini sağlamıştır. 2002 yılında yüzde 27,0 olan gıda ve gıda dışı harcamaları içeren yoksulluk sınırı altındaki nüfusun oranı, 2005 yılında yüzde 20,5’e gerilemiştir. Gıda harcamalarını içeren yoksulluk sınırı altındaki nüfusun oranı da, 2002 yılında yüzde 1,4 iken, 2005 yılında yüzde 0,9’a gerilemiştir. Türkiye’de yoksulluk oranında iyileşmeler olmakla birlikte, AB ortalamasının üzerindedir. Türkiye için göreli yoksulluk oranı yüzde 26 iken, AB-25 için yüzde 16’dır” (s.230)

Gelir Bölüşümünde TÜİK Tutarsızlığı

TÜİK, yaptığı anketin sonuçlarını değerlendirirken, soğukkanlı bir biçimde, anketten çıkan sonuçların, başka makroekonomik verilerle doğrulanıp doğrulanmadığını sorgulamıyor bile. Alt ve orta gelir gruplarının büyümeden refah payı almış olduğunu iddia eden TÜİK, dönüp reel ücretlerin, reel maaşların, çiftçinin eline geçen gelirin reel anlamda artıp artmadığına bakmıyor bile. Bu yapılsa, gerçekte bu kesimlerin gelirlerinin artmadığı, tersine bu sınıfların sırtına insafsızca basılarak büyümenin ve sermaye birikiminin gerçekleştirildiği görülebilir.

Reel ücretlerin, reel maaşların, tarım gelirlerinin, emekli,yetim,dul maaşlarının artmak bir yana gerilediği, işsizliğin azalmayıp arttığı, dolayısıyla haneye giren gelirin artmadığı, devletin mali disiplin uygulayarak sosyal harcamaları kıstığı, dolaylı vergileri artırarak vergi adaletini daha da bozduğu bir konjonktürde gelir dağılımının iyileşme göstermesinin nasıl mümkün olacağını TÜİK’in açıklaması beklenir ama açıklamıyor.

TÜİK'in “Gelir ve Tüketim Harcamaları Araştırmaları” adı altında yaptığı çalışmalarda “bölüşülen gelir” olarak açıkladığı gelir dağılımı verileri ile, milli gelirin bir başka ifadesi olarak açıklanan “Gelire Göre GSMH” verileri arasında da büyük fark var. Bu fark, öyle böyle değil, yüzde 40-50’lerde dolaşıyor. Yani, TÜİK'in gelir dağılımı araştırmalarında paylaşıldığını öne sürdüğü gelirle, "Gelire göre GSMH"de ifade ettiği ve işgücü geliri, tarım geliri, işletme artığı olarak tanımladığı toplam gelir arasında yüzde 45-50 dolayında fark var. Bu fark nereden kaynaklanıyor?

Gelir dağılımı araştırmalarında veri, beyanla elde ediliyor. Yani seçilen örneklemden hanelere gidilerek evlerine ücret, kar,faiz,rant vb. şeklinde giren tüm gelirleri soruluyor ve zengini-yoksulu, onlar neyi ifade ediyorlarsa, o doğru kabul edilip, ortaya çıkan “pasta”nın, nüfusun yüzde 20'lik, 10'luk, 5'lik grupları arasında nasıl dağıldığı, kamuoyuna bölüşüm portresi olarak sunuluyor.

Oysa, beyanla, yani anketöre hanehalkı reisinin bildirdiği gelir bilgisi ile toplam kullanılan geliri ve bölüşümü tahmin etmek, başka verilerle çaprazlama test edilmedikçe yanıltıcıdır. Nitekim, 2005 için bölüşüldü denilen gelir 255 milyar YTL iken, 2005 GSMH’da (işgücü ödemeleri ve işletme artığı toplamı olarak) bölüşülen gelir 368 milyar YTL görünüyor. Yani arada 113 milyar fark var. Başka bir ifadeyle, paylaşılmış gelirde 113 milyar YTL, eksik beyan edilmiş. Bu, bölüşüldüğü iddia edilen gelirin yüzde 44 üzerinde bir gelirdir.

Eksik beyanda bulunanlar daha çok yüksek gelir grupları olduğu için, buradan kaynaklanan sorun da, bu kesimin gelirlerinin eksik hesaplanması sonucunu doğurması. Bu nedenle, bu yöntemle yapılan gelir dağılımı araştırmaları, gerçeği anlamamızı imkansız kılıyor.

Yıllar	GelirDağılımı Bölüşülen Gelir (milyar YTL)	GelireGöre GSMH (milyar YTL)	Fark(milyar YTL)	Fark(%)
2003	180	273	93	51,7
2004	218	327	109	50,0
2005	255	368	113	44,3

Kaynak: TÜİK verilerinden hesaland

Gelire göre GSMH serilerine göre, gelirin işgücü, tarım ve tarım dışı işveren kesimi arasındaki bölüşümü, yıllara göre, nüfustaki payının artışına karşılık, işgücünün gelirdeki payının artmadığını, buna karşılık, kar-rant-faiz gelirlerinin, özellikle de 2000’li yıllarda azalmadığını, hatta 2001 sonrasında arttığını ortaya koyuyor.

Kaynak:TÜİK,Gelire Göre GSMH serilerinden hesaplandı.

Gelire göre GSMH serileri, tarıma giden gelirin 2000’de yüzde 14,4 iken 2006’da yüzde 9,5’e gerilediğini ortaya koyuyor. Bu, köylülükteki hızlı çözülmenin bir başka göstergesi. Aynı seri, kamu çalışanlarının gelir pastasından aldıkları payın da 5 yılda 1 puan kadar azaldığını, özel sektörde artan ücretli sayısına rağmen , bu kesimin payının artmadığını ve 2000’deki düzeyde kaldığını ortaya koyuyor. Aynı kaynağa göre, kar-rant-faiz gelirlerinden oluşan tarım dışı kesim sermaye gelirleri 2000’de yüzde 49 iken 2006 yılında yüzde 56’ya ulaşarak dengeyi iyice kendi lehine çevirmiş bulunuyor.

Kaynak:TÜİK,Gelire Göre GSMH serilerinden hesaplandı.

Burada, özellikle imalat sanayiindeki özel sektör işçi ücretlerindeki gerilemeye dikkat çekmek gerekir. TÜİK’in imalat sanayii reel ücret endeksi 2001 krizini aşmada özel sektör ücretleri üstüne nasıl kaba bir yüklenme olduğunu ortaya koymaktadır. İmalat sanayiinde 1999’da 105,3 olan reel ücret endeksi, 2003’te 79’a kadar geriledikten sonra 2007’de ancak 84’e tutunabilmiştir. Bu da 2000’li yıllardaki ekonomik büyümenin ağırlıkla kaba bir işgücü sömürüsü üstüne kurulu olduğunun somut başka bir göstergesidir.

Kaynak:TÜİK verilerinden hesaplandı

Kayıt Dışılık ve Artan Sömürü

2000’li yıllar boyunca işgücü sömürüsünün katmerleşmesinin bir boyutu da kayıt dışı çalıştırmanın genişlemesi ile ilgili. Özellikle tarımdaki çözülmenin etkisiyle kentlerde yoğunlaşan işgücü arzı, işverenlere istihdam halindeki işgücünü açlıkla terbiye edecekleri bir yeni yedek işgücü ordusu yaratırken, bu işgücünü sigortasız, vergisiz, yani kayıt dışı çalıştırmanın imkanlarını da sundu.

Kayıt dışılık, toplam 22 milyon dolayında seyreden istihdamda yüzde 50 dolayındaki payını korurken , kayıtdışı çalışanların içinde de tarımdaki ücretsiz aile işçisinin kayıtdışı çalıştırılan ücretli emeğe dönüştüğü gözleniyor.

Kayıt dışı ücretli(ve yevmiyeli) sayısı 2000’de 3 milyonun biraz altındaydı ve 11 milyona yaklaşan toplam kayıt dışı istihdamda yüzde 27 pay sahibi idi. Aynı yıl, ücretsiz aile işçisinin kayıtdışı istihdamdaki payı ise yüzde 40 idi.

Sonraki yıllarda tarımın çözülmesi ve kırlardaki ücretsiz aile işçisinin kentlere gelmesiyle , bu kesimin kayıtdışı bir biçimde ücretli olarak istihdam edildiği gözlendi. Bunun sonucunda da 2007’ye gelindiğinde kayıtdışı ücretli sayısı 4 milyonu, toplamdaki payı da 2000’deki yüzde 27’lik düzeyden 2007’de (Ekim) yüzde 38’e çıktı. Aynı dönemde ücretsiz aile işçisinin toplamdaki oranı yüzde 40’dan yüzde 28’e indi.

Kayıt Dışı İstihdamın Sınıfsal Dağılımı ve Değişiimi;2000-2007
Yıllar	Toplam (Bin Kişi)	Ücr/Yevm, %	Ücretsiz aile işçisi %	Kendi Hes ve İşv. %
2000	10925	27,2	40,0	32,8
2001	11382	24,6	41,8	33,6
2002	11133	29,0	39,3	31,7
2003	10943	29,5	37,1	33,4
2004	11549	31,3	36,0	32,7
2005	11050	34,9	30,4	34,7
2006	10827	36,9	28,7	34,4
2007Ekim)	10662	38,1	28,4	33,5

Kaynak:TÜİK verilerinden hesaplandı

Başka bir ifadeyle, kente göçen güvencesiz tarım nüfusu, kentlerin sanayi ve hizmet sektörünün vergisiz, sigortasız çalıştırılan, ucuz emekgücüne dönüşüyor, kayıtdışı istihdamda bu oran her yıl biraz daha büyürken işverenlere de ucuz emek deposu imkanı doğuyor.

Kentte tutunmaya çalışan bu eski köylü, yeni şehirli emek kesimi, iş bulma kaygusuyla kayıtdışılığı en azından başlarda dert etmiyor ve sigortasız, güvencesiz çalışmayı kabul ediyor. En çok iş cinayetleri de bu kesimlerin çalıştığı işlerde yaşanıyor.

Süper Zenginler ve TÜİK Araştırması

TÜİK’in gelir dağılımı konusunda ne kadar güvenilmez bir üretim yaptığını, dünyaca ünlü Forbes Dergisinin Dünya Zenginleri ile ilgili yayını da teyid ediyor. Forbes, listeye giren Türk zenginlerinin sayısının 25, varlıklarının toplamını da 38,8 milyar dolar olarak açıkladı. Forbes'a göre, 25 kişilik Türkiye listesinin en altındakinin bile varlığı 1 milyar dolar. Böyle 75 zengin daha olduğu söylenebilir ve bu durumda 100 zengin Türk'ün servetinin 114 milyar dolara yaklaştığını söylemek abartı olmaz.

Zenginlerimizin bu 114 milyar dolarlık servetten yüzde 20 yıllık gelir sağladıklarını varsayarsak- ki bu hiç abartılı bir varsayım değildir- 100 zenginin 2005 gelirinin 23 milyar doları bulduğunu görürüz. Bu, 2005'te 315 milyar dolar olduğunu varsaydığımız "kullanılabilir gelir"in yüzde 7,3'ü demektir.

Forbes araştırmasının ortaya koyduğu gerçek şudur: En zengin 25 Türk, Türkiye gelirinin yüzde 2,5'ini, en zengin 100 Türk de yüzde 7'sini almaktadır. Türkiye nüfusunun en yoksul kesimini oluşturan 14 milyon insan, bu 100 Türk kadar gelir edebilmektedirler... Çünkü bu 14 milyon insan, TÜİK'in araştırmasına bakılırsa, gelirden ancak yüzde 6 pay almaktadırlar. Yani en zengin 100 Türk'ün gelirinden 1 puan daha az..

2005'te paylaşılan geliri, milli gelir açıklanırken 368 milyar YTL, gelir dağılımı araştırmasında 255 milyar YTL, yani yüzde 31 eksik açıklanmıştı. Mutlak rakamlara baktıkça, TÜİK verilerinin güvensizliği iyice ortaya çıkmaktadır. TÜİK'e göre, 2005’te aylık geliriniz eğer 2 bin 700 YTL idiyse siz Türkiye'nin en varlıklı yüzde 20'lik ayrıcalıklı ailesi içindeydiniz!

Yine TÜİK'e göre, Türkiye'nin en zengin ailesi (diyelim Koç ailesi olsun) ayda 32 bin YTL, kişi başına da ayda 8 bin YTL gelir elde etmiş...Yani ayda 8 bin YTL elde eden ortalama bir şahıs, Koç ailesi ferdi ile aynı gelire sahip! TÜİK nasıl bir örneklem almış, varın siz düşünün. Forbes gibi gerçekçi davransaydı, TÜİK araştırmasında en varlıklı şahsın geliri (o da Hüsnü Özyeğin olacaktı) 2005 için yıllık 700 milyon dolar, aylık 58,3 milyon dolar, yani 81,6 milyon YTL olacaktı.

Forbes'a göre Türkiye zenginleri ve servetleri ise şöyle sıralanıyor;

Hüsnü Özyeğin: 3,5 milyar dolar, M. Karamehmet: 2,4 milyar dolar, Erol Sabancı: 2,1 milyar dolar, Şevket Sabancı: 2,1 milyar dolar, Şarık Tara: 2 milyar dolar, Ahmet Zorlu: 1,8 milyar dolar, Aydın Doğan: 1,6 milyara dolar, Turgay Ciner: 1,5 milyar dolar, Rahmi Koç: 1,4 milyar dolar, Semahat Arsel: 1,4 milyar dolar, Ferit Şahenk: 1,3 milyar dolar, Bülent Eczacıbaşı: 1,2 milyar dolar, Murat Vargı: 1,2 milyar dolar, Olgun Zorlu: 1,2 milyar dolar, Suna Kıraç: 1,2 milyar dolar, Tuncay Özilhan: 1,2 milyar dolar, Filiz Şahenk: 1,1 milyar dolar, Kamil Yazıcı: 1,1 milyar dolar, Yalçın Sabancı: 1,1 milyar dolar, Asım Kibar: 1 milyar dolar, Faruk Yalçın: 1 milyar dolar, Hasan Çolakoğlu: 1 milyar dolar, Mehmet Sinan Tara: 1 milyar dolar, Murat Ülker: 1 milyar dolar, Ömer Sabancı: 1 milyar dolar.

AKP İktidarında Adaletsizliğe Devam

Bölüşüm ilişkilerinin, özellikle AKP iktidarında hızla bozulduğu dikkati çekmektedir. 2002-2006 döneminde ortalama yüzde 7,3 yıllık büyümenin getirdiği refah artışının ücretlilere ve tarım kesimine pek yansımadığı, buna karşılık kar-rant-faiz geliri sahibi sermayedarların paylarını artırdığı gözlenebiliyor. Gelire göre GSMH verileri, sermaye kesiminin, AKP'nin ilk iktidar yılı sonunda, 2003’te, yüzde 53,1 olan paylarını 2006 sonunda yüzde 56,1'e çıkardıklarını ortaya koyuyor. Buna karşılık nüfustaki payları üçte birin üstünde olan küçük üreticiliğe dayalı tarımın AKP döneminde gelir pastasından daha az pay aldığı görülüyor.

Tarım kesiminin 2003'te tarımda yüzde 13'e yakın olan payı 2006 sonunda yüzde 9,5'a kadar düşmüş görünüyor.

TÜİK'in gelire göre GSMH verileri, büyümenin nimetlerinden ücretlilerin de yararlanamadığını ortaya koyuyor.

Türkiye nüfusu içinde yüzde 49'a yakın payı olan ücretliler, AKP iktidarının ilk yılında yüzde 34 dolayında olan gelir pastasındaki paylarını, yüksek büyümeye rağmen artıramadılar. Dönem boyunca, kırdan kente göçle beraber, mülksüzleşme ve ücretlilik artmasına karşın bu kesimin gelir pastasından aldığı pay artmadı, yerinde saydı.

Böylece, gelire göre GSMH verileri, AKP iktidarında gelir bölüşümünün köylüler ve ücretliler aleyhine geliştiğini, buna karşılık kentteki girişimciler, kâr-faiz-rant geliri sahibi kesimler lehine gelişerek bölüşüm ilişkilerinin daha da adaletsizleştiğini ortaya koymuş bulunuyor.

Yeşil Kartlılar ve Yoksulluk

Türkiye’de toplumun yoksulluk derecesini göstermek açısından başvurulan bir gösterge “yeşil kartlı nüfus” oranıdır . Bu göstergelerden yeşil kart, “Hiçbir sosyal güvenlik kurumunun güvencesi altında bulunmayan ve aylık geliri veya aile içindeki gelir payı asgari ücretin vergi ve sosyal sigorta primi dışındaki miktarının 1/3'ünden az olanlara” verilmektedir ve ülkedeki yoksul sayısını, nüfus içindeki oranlarını belirlemede önemli bir gösterge olarak kullanılmaktadır.

Yeşil Kartlı Yoksul Nüfusu Yüksek İller,2008
	Yeşil Kartlı(2008 Şubat)	2007 Nüfusu	Yeşl Kartlı Yoksul Nüfus,%
VAN	529217	980	54,0
BİTLİS	169122	328	51,6
BİNGÖL	129716	252	51,6
BATMAN	221787	472	46,9
SİİRT	135159	292	46,4
MUŞ	174294	406	43,0
ADIYAMAN	241688	583	41,5
ŞIRNAK	171281	416	41,2
IĞDIR	70618	182	38,8
MARDİN	287199	746	38,5
ŞANLIURFA	548215	1523	36,0
D.BAKIR	498920	1461	34,2
KARS	102155	312	32,7
ERZURUM	249236	785	31,8
ARDAHAN	33642	113	29,8
KİLİS	32795	118	27,7
TUNCELİ	22865	84	27,2
K.MARAŞ	244371	1004	24,3
Türkiye	9348160	70586	13,2

İktidar tarafından keyfi tanımlamalarla genişletilip daraltılabiline Yeşil kartlı nüfus, yine de AKP iktidarı döneminde yoksullaşmanın vardığı boyutları koyması açısından önemlidir. artmasının

Sağlık Bakanlığı’nın 2008’in Şubat ayı verilerinde yeşil kart kullanan nüfus 9 milyon 346 bin dolayında belirlenirken, bunların yüzde 46’sının , Doğu ve Güneydoğu’daki 21 ilde yaşadığı görülmektedir. Bu 21 il dışında kalan 60 ilde yeşil kartlı nüfus, toplam nüfusun yüzde 8,5’unu oluştururken bu oran 21 Doğu-güneydoğu ilinde yüzde 38,4’tür. Yeşil kartlılık oranı Hakkari, Ağrı, Van ve Bitlis’te nüfusun yarısını aşmaktadır.

AKP Hükümetinin "Hayırseverlik“ Politikasının Çarpıklıkları

Son yıllarda AKP iktidarı eliyle sözde yoksulluğa karşı uygulanmakta olan “sosyal politika„ yoksullar arasında yeni komplikasyonlara yol açan ve yoksulların sorunlarına kalıcı çözümler getirmek yerine tutucu, kullaştırıcı, dogmatik öğeler içermektedir.

Piyasanın sınırlanmasına ve sosyal adalete karşı çıkan yeni-liberalizmin taze kanı AKP iktidarı, piyasanın yarattığı eşitsizlikler karşısında yeniden sosyal devleti devreye sokmak yerine, yoksullara, devlet bütçesi üstünden değil, gönüllü kuruluşların, yardım kuruluşlarının üzerinden yaklaşıyor ve “hayırseverlik faaliyeti” üstünden sosyal politika geliştirerek sonuçları da oya tahvil etmeyi amaçlıyor. Bu yolda mesafe de alan AKP iktidarı, yoksul yörelerde seçmen tabanını daha da genişletmek için yöntemlerini uygulamaya devam ediyor.

IMF-Dünya Bankası çıkışlı ekonomi politikalar, “mali disiplin” adı altında kamusal harcamaların, özellikle sosyal devlet harcamalarının kısılmasını öngörüyor. AKP, sıkı maliye politikalarından ve genelde yoksullaştırıcı iktisadi politikalardan zarar gören kesimlere “uyuşturucu” ,daha doğrusu acılara “pansuman” niteliğinde mekanizmalar geliştirdi. AKP, “bütçe dışı” kaynakları harekete geçirerek uyguladığı “hayırsever politikalarla” hem IMF-Dünya Bankası ile çatışmamış oluyor hem de palazlandırdığı işadamlarını sürece çekip , ihalelerle onlara kazandırdığı kaynakların bir kısmını bu kanalda kullanarak, amaçladığı islami toplum projesini yoksulluğu kullanarak da inşa etmeye devam ediyor.

Bu politikalar sosyal devlet yerine hayırseverlik yaklaşımına dayalıdır, düzensizdir, önemli bir bölümü kayıt dışıdır ve parti mekanizması önemli ölçüde etkindir, yani partizandır.

Bütün bunlar nedeniyle de kliyentalist (müşteri odaklı) bir özellik taşımaktadır. Yurttaş, bir müşteri olarak görülmekte, kömür,gıda vb. yardımlarla geçici soluklanması sağlanan “müşteri”nin AKP’ye minnet duyması, bağlanması amaçlanmaktadır.

Bu “hayırsever” sosyal politikanın en önemli araçları Yeşil Kart, belediyeler, Fak-Fuk-Fon olarak bilinen Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Fonu ile AKP yanlısı özel sektör, gönüllü kuruluşlar, vakıflar ve derneklerdir. Bu saydıklarımız sahte bir dayanışma ağı oluşturmakta ve yoksullara el uzatıldığı imajı yaratmaktadır. AKP’nin İl ve İlçe başkanlıkları eliyle uygulanan bu politikanın sac ayaklarını, yeşil kart, sosyal dayanışma vakfı ve Köydes-Beldes uygulamaları oluşturmuştur.

1- Yeşil Kart: AKP’nin “hayırsever” sosyal politikasında kullandığı en önemli araçlardan biri Yeşil Kart’tır. Yeşil Kart son derece keyfi ve politik olarak kullanılmaktadır. 2007 yılı içinde 14.541.791’e yükselen Yeşil Kartlı sayısı, 2008 yılı başında 9.milyon 348 bine düşmüştür. Yaklaşık beş milyon kart çok kısa bir sürede iptal edilmiştir. Toplamın üçte birine ulaşan kart iptali bu mekanizmanın “amaca uygun” keyfi kullanıldığını göstermektedir. Öte yandan kimi illerde neredeyse il nüfusuna yaklaşan sayıda Yeşil Kart dağıtılırken kimi illerde Yeşil Kart son derece sınırlı kalmaktadır. Özellikle Yeşil Kart’ın çok yüksek oranda dağıtıldığı yoksul illerde AKP’nin oy oranı da oldukça yüksektir.

Hemen hemen AKP’li tüm belediyelerde “muhtaçların” başvurusu durumunda gıda, yakacak, barınma ve giyim yardımı yapan birimler vardır. Örneğin İstanbul Bağcılar Belediyesi 2006 yılında yaklaşık 20 bin aileye gıda, yakacak, barınma va sağlık yardımı yaparken, Gaziosmanpaşa Belediyesi 50 bine yakın aileye yakacak, gıda, okul ve benzeri yardımlar ulaştırmıştır. Büyükşehir belediyelerinin de benzeri yardımları sistemli olarak yaptıkları bilinmektedir. Bu yardımların kaynaklarının belediye bütçelerinde yer almadığı, daha çok belediye ile, Toplu Konut İdaresi (TOKİ) ile iş yapan, ihale alan özel sektörden alınan bağış/yardım havuzlarından sağlandığı bilinmektedir. Bu durum bir yanıyla muhafazakar sermaye çevreleri açısından bir tür zekat işlevi görmekte ve bu kesimler islamın şartlarından biri olan zekatın bu yolla yerine getirildiğine inandırılmaktadırlar.

2- Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Fonu: AKP’nin “hayırsever sosyal politika” için etkin bir biçimde kullandığı diğer araç ise Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Fonu’dur. İl ve İlçelerde mülki amirlerinin yönetimlerinde olduğu vakıflar aracılığıyla örgütlenen Fon, hem ulaştığı insan sayısı hem de dağıttığı yardım tutarı açısından çok önemli bir araç olarak kullanılmaktadır.

Fon’dan 2003 yılında 35 milyon YTL, 2004 yılında 55 milyon YTL, 2005 yılında ise 90 milyon YTL; 2006 yılı içerisinde de toplam 150 milyon YTL kaynak kullanılmıştır. 2007 yılında Ramazan ayı münasebetiyle ise 70 milyon YTL kaynak Fon'dan Vakıflara aktarılmıştır. Bütçe dışında olması, vakıf olarak örgütlenmesi, hak değil, yardım anlayışına dayalı olması nedeniyle Fon da ciddi bir kliyentalizm kaynağıdır.

3- “Hayırsever sosyal politika” yaklaşımının üçüncü ayağını ise özel sektör ve “gönüllü kuruluşlar” oluşturmaktadır. Deniz Feneri, Kimse Yok mu ve İHH bunların ilk akla gelenleridir. Örneğin sadece Deniz Feneri 250 binden fazla aileye 150 Milyon YTL civarında kaynak dağıtmıştır. Bu bir kaç örnek bile AKP etrafında yardımseverlik/himmet esasına dayalı bir sistem oluşturulduğunu ortaya koyuyor. Muhafazakar-İslamcı kesimdeki güçlü vakıf örgütlenmesi ve cemaatlerin de bir sosyal dayanışma işlevi gördüğü dikkate alındığında resmin bütünü daha iyi görülebilir. Bu örüntünün parasal kaynakları ise başta TOKİ projeleri, belediye yatırımları olmak üzere, AKP’li yöneticilerden ihale alan şirketlerden sağlanan fonlarla, “bağış ve yardım”larla sağlanmakta, bazen de bütçe içi kaynaklar kullanılmaktadır. Örneğin T.Kömür İşletmeleri’ne “görev zararı” yazılarak kömür dağıtımı gerçekleştirilmektedir.

3- KÖYDES-BELDES: Hayırsever görünümlü, cemaatçi sosyal yaklaşımın bir diğer uygulaması kırsala yapılan yol ve su yatırımları ile gerçekleştirilmektedir. . Köylerin Altyapısının Desteklenmesi Projesi (KÖYDES) ve nüfusu 10.000 altındaki belediyelerin içme suyu ve yol ihtiyaçlarını gidermeyi amaçlayan Belediye Altyapısının Desteklenmesi Projesi (BELDES) ile köy ve beldelerin zaten hakları olması gereken yatırımlar, bir lütuf, ekstra bir hizmet şeklinde paketlenip sunulmaktadır.

2006 yılı sonu itibarıyla KÖYDES Projesi kapsamında ülke genelinde, yaklaşık 21 bin proje tamamlanmıştır. Bu projelerin yüzde 57’si köy yolu, yüzde 36’sı köy içme suyu, yüzde 2’si tarımsal altyapı ve yüzde 5’i köy kanalizasyonu projesidir. 2007 yılı Ekim ayı itibarıyla ilave 22 bin projenin daha gerçekleştirilmesi öngörülmüştür. Bu projelerin yüzde 61’i köy yolu, yüzde 39’u ise köy içme suyu projesidir. Başlangıcından bu yana KÖYDES Projesine cari fiyatlarla toplam 4,2 milyar YTL ödenek tahsis edilmiştir.

2007 yılında, nüfusu 10.000’in altında bulunan belediyelerin altyapı ihtiyaçlarının giderilmesi amacıyla Belediyelerin Altyapısının Desteklenmesi Projesi (BELDES) başlatılmıştır. Proje kapsamında yaklaşık 9,5 milyon kişiyi barındıran 2 bin 500 dolayında belediyeye içme suyu ve yol projeleri için cari fiyatlarla 300 milyon YTL ödenek tahsis edilmiştir. Doğu Ve Güneydoğu belediyelerinin bu ödeneklerden aldığı pay yüzde 13’e yakındır. Bu belediyelerin hizmet verdiği nüfus ise BELDES kapsamındaki nüfusun yüzde 14’ünü buluyor. Yani BELDES uygulamasında bile Bölgeye nüfus başına Türkiye ortalamasının altında ödenek uygun görüldü .

Tekrar edecek olursak, AKP eliyle yürütülen politikalar sosyal hak yerine hayırseverlik yaklaşımına dayalıdır, düzensizdir, oy- seçmen odaklıdır, önemli bir bölümü kayıt dışıdır ve parti mekanizması ile uygulanmaktadır. Yurttaşlara sunumu, “sadaka” sıfatına daha yakındır.

Oysa, AKP’nin “hayırsever sosyal politika” yaklaşımı karşısında “sosyal hak” eksenli yaklaşım hakim kılınmalı, bütün kullanılan kaynaklar kayıtlı, bütçe çıkışlı ve resmi kurumlar, yerel yönetimler aracılığıyla, politik görüş ayrımı yapılmadan ve yararlananlardan bir karşılık beklemeden yapılmalıdır.

Hanelerin Borç Yükü ve Müflis Aileler ..

Son yılların en çarpıcı olgularından biri de bankaların alt ve orta gelir gruplarına dönük tüketici kredisi ve kredi kartı pazarlama operasyonları sonucu aile borçluluk oranının tırmanmasıdır. Aileler, gelecek birkaç yıllarına ait varlıkları ipotek altına alınarak hızla borçlandırılmıştır. Bankaların tüketiciye yönelmeleri ve kredi kartı uygulamalarını artırmaları ile birlikte hanehalkının tüketici kredisi ve kredi kartı ile borçlanmasında baş döndürücü bir artış yaşandı. 2000 yılında 4,5 milyar YTL tüketici ve 2,2 milyar YTL kredi kartı ile borçlanan hanehalkı, 2001 krizinde geri çekilse de 2002 ve sonraki yıllarda hızla borçlanmaya gitti. 2000'de 6,7 milyar YTL olan borç stoku, 2007 sonunda 91,3 milyar YTL’ye ulaşmıştır.

Kaynak: TCMB

Hanehalkı borçlanmasının artış hızını anlamak için, biriken borç yükünün, toplam özel tüketim harcamalarına oranını görmek yeterli. 2003 yılında hanehalkı borç yükü, o yılın özel tüketim harcamalarının yüzde 5’i dolayında iken hızla artan borçlanma sonucu bu oran 2006’da yüzde 18’e yaklaştı ama esas patlamayı 2007’de yaptı ve 2007’nin 9’ncu ayında borç yükü, 9 aylık tüketim harcamalarının yüzde 41’ini buldu

HANEHALKI BORÇLANMALARININ, TÜKETİM HARCAMALARINA ORANI,%
Yıllar	Borç Yükü(Milyar YTL)	Özel Tük. Harc(milyar YTL)	Borcun Tüketime Oranı,%
2003	12,6	239	5,3
2004	26,7	285	9,4
2005	45,5	328	13,9
2006	67,4	383	17,6
2007(9ay)	88,1	215	41,0

Kaynak: TCMB ve TÜİK verilerinden hesaplandı.

Hanehalkının bankalardan tüketici kredisi ve kredi kartı ile nakit avans kullanması alışkanlığı hızla ilerliyor. Ama daha önemlisi, konut ve otomobil için yapılan borçlanmalara oranla ihtiyaç ve geçim için yapılan borçlanmaların daha çok önem kazanması. Öyle ki, 2007 yılında yapılan borçlanmalarla borç toplamı 91 milyar YTL'yi bulurken bunun yüzde 40’ının konut ve otomobil alımı için yapıldığı, yüzde 32’sinin ihtiyaç kredisi ve yüzde 28’inin kredi kartı harcaması olarak yapıldığı görülüyor.

Tüketici kredisi olarak kullanılan ihtiyaç kredileri ve kredi kartları ile kullanılan nakit avanslar, toplam hanehalkı borçlanmasında yüzde 60 gibi en önemli paya sahip. 2000-2007 döneminde, yaklaşık konut için yapılan borçlanmaya eşdeğer miktarda ihtiyaç kredisi kullanıldığı anlaşılıyor. Buna bir de kredi kartları ile yapılan nakit avans adı altındaki borçlanmalar eklendiğinde, toplam aile borçlanmalarının yüzde 63'ünün bu yolla yapıldığı görülüyor.

Cari fiyatlarla bakıldığında, hanehalkının bankalardan tüketici kredisi ve nakit avans şeklinde borçlanması 2000'de yaklaşık 6,7 milyar YTL'iken 2007’de 91,3 milyar YTL’ye çıkarak yüzde 1263 artmış görünüyor. Bu artış enflasyondan arındırıldığında artışın reel olarak yüzde 195’e yaklaştığı görülüyor. Özellikle 2003'ten başlayarak borçlanmanın her yıl reel anlamda ortalama yüzde 60 dolayında arttığı gözleniyor.

Borçlanmanın yaklaşık üçte ikisinin ihtiyaç ve geçim için yapılıyor olması çok önemli. Konut ve otomobil için yapılan borçlanmaları anlamak mümkün ama hanehalklarının borçlanmalarının yüzde 63'ünü ihtiyaç için, ya da çoğunlukla yapıldığı gibi, borcu borçla kapatmak için yapmaları hem ailenin dirliği hem de finans sisteminin geleceği açısından ciddi bir durum. Ama daha da önemlisi, başka ücret, maaş, tarım geliri serilerinden de anlaşıldığı gibi, bozulan gelir dağılımına ailelerin borç mekanizmaları ile denge getirmeye çalışmaları ve belki de büyük riskler alarak, ağır faiz yüklerine katlanarak borçlanmayı bir yaşam kültürü haline getirmeye başlamaları... Borçlanma ile günü kurtarma telaşına düşüp geleceklerine daha fazla risk ve gerilim taşımaları...

1980 öncesine kadar devlet yönetim geleneği için de risk olarak görünen ama 1980 sonrası demode hale getirilen borçlanma kültürü, aileler için, özellikle yeni kuşak için yeni yaşam biçiminin bir öğesi olmaya yüz tutmuş görünüyor. Karşılığının bulunup bulunmayacağı pek de kestirilmeden kolayca borçlanabiliyor aileler, gençler ve birçok durumda karşılaşılan ödeyemezlik durumunun faturası ise ağır ödeniyor.

Boşanmalara, aile için gerilimlere,şiddete, yolsuzluklara, çürümüşlüğe kapı açan temkinsiz borçlanmalarda, borcu veren bankalar da sorumlu. Olmadık vadelerle taksitli satışları ayyuka çıkaran şirketler de sorumlu. Hepsinden önemlisi bu düzeneğe çanak tutan AKP iktidarı sorumlu.

Şube önlerinde kart pazarlayan, olmadı, elinde çanta ile kart pazarlamak için eleman görevlendiren bankaları, borçlananın ödeme gücü, güçsüzlük karşısında çaresizliği hiç mi hiç ilgilendirmiyor. Taksitli satış, şirketlerin bankalara yaslanarak buldukları bir pazarlama biçimi. Hükümet için ise, geçinmeyi borç ipine bağlamış milyonlarca ailenin bu borç tuzağı ile oyalanması canına minnet!..Geçinemiyor musunuz? Kredi alın..Ödeyemiyor musunuz? Almasaydınız kardeşim, bana mı sordunuz?

Yakını borçlu, kanuni takibe uğramasın diye aile büyüklerinin katlanmak zorunda kaldıkları fedakarlıkların ise hiç bir istatistikte yeri yok.. Esas sömürü de buradan. Dar günler için damla damla yapılmış birikimler, bir küçük daire, babadan kalma bir ev, bir arsa, birkaç takı bir anda ödenememiş banka borcu için elden çıkarılmak zorunda kalınabiliyor. Çöküşün çatırdamaları banka şubelerinden, bankamatiklerden, hanelerden daha çok duyuluyor.

Bir de tüketici kredi borcunu ve kredi kartı borçlarını ödeyememiş olanların çığ gibi büyüdüğü gerçeği var.

Kaynak:TCMB

Merkez Bankası verilerine göre, tüketici kredisi borcunu ödeyememiş kişi sayısı 102 bine yaklaşırken, kredi kartı borcunu ödememiş kişi sayısı 585 bin. Dolayısıyla 2007 sonunda 687 bin kişi ya da ailenin, ferdi tüketici kredisi ve kredi kartı mağduru ya da müflis durumunda olduğu ortaya çıkmıştır.

YILLAR	FERDİ KREDİ	KREDİ KARTLARI	FERDİ KREDİ VE
	BORCUNU	BORCUNU	KREDİ KARTLARI
	ÖDEMEMİŞ	ÖDEMEMİŞ	BORÇLARINI
	KİŞİ SAYISI	KİŞİ SAYISI	ÖDEMEMİŞ
			KİŞİLERİN TOPLAMI
2003	3.411	26.886	30.297
2004	8.924	44.542	53.466
2005	12.219	124.626	136.845
2006	18.739	157.830	176.569
2007	58.663	231.176	289.839
Toplam	101.956	585.060	687.016

Kaynak:TCMB

Bunların da en büyük korkuları, faizlerin dalgalanması ve yüklerinin ağırlaşması. Tüketici kredisi taksitlerini ödeyemeyenlerin 2006’da 19 bin iken badece 2007’de 59 bine yaklaşması oldukça çarpıcı. 2007, kredi kartı borcunu ödeyemeyenlerin sayısının da yüzde 47 arttığı bir yıl oldu.

AKP iktidarı döneminde kışkırtılan tüketici kredileri ve kredi kartı harcamaları 2007 seçimlerinde seçmen davranışında da etkili oldu. Birçok seçmen, izlenen düşük kur ve istikrarlı faiz süreci dengesinin bozulması endişesi içinde yaşıyor. AKP, 2007 seçimleri öncesinde sürekli, "biz gidersek kriz gelir" tehdidinde bulundu. Borçlu seçmenler, bunu bir şekilde- dünyadaki likidite bolluğu rüzgarı ve sıcak para, artı doğrudan yabancı sermaye girişleriyle- tesis etmiş görünen AKP'nin yeniden iktidarına, bu denge hatırına razı göründüler, yeniden oy verdiler. AKP oylarının yüzde 47 gibi yüksek bir oranda çıkmasının açıklamalarından biri bu sayılabilir.

Bugün de tüketici kredisi ve kredi kartı borcu altında giderek bunalan ailelerin en büyük korkuları, faizlerin dalgalanması ve olası bir krizde işlerinden olarak borçlarını ödeyememeleridir.

Bölüm 9

Bölgesel Uçurumda Derinleşme; Güneydoğu Sorununa Önlemler

Türkiye kapitalizminin en önemli sorunlarından biri olan bölgeler arasındaki gelişmişlik farkı, yıldan yıla azalmak yerine hızla büyüyor. Planlama, kamu müdahalesi yerine ekonomiye artan ölçüde "piyasa"nın hakim kılınmak istendiği 1980 sonrası dönemde, özellikle de 1990 sonrasında bölgesel eşitsizlik hızla büyüdü. Ülkenin genelde doğusu ile batısı arasındaki bu dengesizlik çok ciddi sosyal ve siyasal sorunlara yol açtığı gibi, iç göçleri hızlandırıp büyük metropolleri yaşanılmaz hale getiren sorunlar da yaratmış bulunuyor.

Özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin gelişmenin nimetlerinden mahrum bırakılması, ihmali, Bölgedeki Kürt kökenli nüfusun kendisini "öteki" hissetmesine ve aidiyet duygularının zedelenmesine yol açıyor, kültürel haklarının görmezlikten gelinmesine ek olarak bu artan yoksulluğun ivme kazanması ile Kürtlerin bu ülkenin asli unsuru olup olmadıkları tartışması Türkiye gündeminden eksik kalmıyor ve barış önünde ciddi bir problem olarak yeniden ve yeniden üretiliyor.

Bölgesel Eşitsizlikte Birinci..

Türkiye, üyesi bulunduğu ve kısa adı OECD olan Ekonomik Kalkınma ve İşbirliği Örgütü’ne üye ülkeler arasında ilk sırayı alacak kadar büyük ve derin bir bölgesel eşitsizlik sorununa sahiptir.

Kaynak:OECD,Facts and Figures,200

OECD verilerine göre, eşitsizlik sıralamasında birinci olan Türkiye’yi, Meksika ve AB üyeleri Slovakya ile Belçika izlemektedir. Bölgelerin eşitsizliğinin göstergesi gini oranı Türkiye için 0,27 olarak belirlenirken üyeleri ağırlıkla Avrupa ve Kuzey Amerika ülkelerinden oluşan OECD’nin ortalamasının 0,15 olduğu, dolayısıyla Türkiye’nin bu ortalamaya yaklaşmak için çok çaba harcamak durumunda olduğu görünmektedir.

OECD ülkeleri içinde bölgesel dengeyi en çok gözeten ülkenin İsveç, sonra Japonya ve üçüncü sırada Yunanistan olduğu anlaşılmaktadır. Avustralya, Hollanda ve Finlandiya da bölgesel dengeler konusunda duyarlı ülkeler arasında görünmektedirler.

Türkiye’nin bölgesel dengesizlik sorunu, Avrupa Birliği tam üyeliği önünde de çok önemli bir engel olarak tarif edilmektedir. Türkiye, Birliğe katılmanın önemli koşullarından birisi olan bölgeler arası farklılıkları kabul edilebilir düzeye indirmek zorunda. AB, özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki illerde kişi başına düşen GSMH (Gayri Safi Milli Hasıla)’nın Birlik ortalamasının yüzde 7’si ile yüzde 16’sı arasında değiştiğine ve bu dengesizliğin aday üyeler arasında saptanan en düşük değer olduğuna dikkat çekerek, Türkiye’nin katılım öncesi başarması gereken görevler arasında farklılıkların giderilmesinin önemini her fırsatta vurgulamaktadır. Gerçekten de, AB-25 içinde kişi başına düşen GSMH’nın en düşük olduğu Polonya’nın Lubelskie bölgesinde bile bu oran yüzde 32’dir.

AB-25’TE BÖLGELERE GÖRE KİŞİ BAŞI GSYİH (2002) (Satın alma gücü paritesine göre, AB-25=100)

AB’de En Gelişmiş 10 Bölge

AB’de En Geri Kalmış 10 Bölge

Inner London (İng.)

Bruxelles-Capitale (Belçika)

Luxembourg

Hamburg (Alm)

Île de France (Frs

Wien (Avusturya)

Berkshire, Buckinghamshire & Oxfordshire (İng)

Provincia Autonoma Bolzano (Italya)

Stockholm (İsveç)

Oberbayern (Alm)

315

235

213

188

176

173

162

160

158

Lubelskie (POL)

Podkarpackie (POL)

Warmi•sko-Mazurskie (POL)

Podlaskie (POL)

•wi•tokrzyskie (POL)

Észak Magyaroszág (Mac)

Opolskie (POL)

Eszag-Alföld (Mac)

Východné Slovensko (SLVK)

Latvia (Letonya)

Kaynak: Eurostat News Release 47/2005- 7 April 2005

Birliğin en düşük kişi başına GSMH’na sahip 10 bölgesinin çoğu Polonya’da olmak üzere, Macaristan, Slovak Cumhuriyeti ve Letonya’dadır. AB’nin en azgelişmiş bölgelerinde kişi başına gelir, AB-25 ortalamasının yüzde 32’si ila yüzde 39’u arasındadır. Bölge sorununu aşmış görünen Yunanistan’ın en düşük kişi başına GSMH’ya sahip olan Dytiki Ellada bölgesinde bu oran yüzde 58’dir.

Türkiye’nin bu ölçülerin neresinde olduğuna dönersek; Kişi başına düşen GSMH’nın Birlik ortalamasının en az yüzde 32’sine yükseltilmesi demek, Doğu illerinin GSMH’sının 2 kat ile 5 kat arasında artırılması anlamına gelmektedir. Bu artış sağlanmazsa AB'ye girişin en önemli ekonomik koşullarından birisi yerine getirilmemiş olacaktır. Katılım öncesinde, bu bölgesel farklılıkları gidermek amacıyla ayrılan AB Bölgesel Fonlarının kullanabilmesi için sürekli, tutarlı, sonuç almaya yönelik çaba harcanması gerekiyor

Türkiye’de Bölgesel Eşitsizliğin Boyutları

Türkiye’de bölgesel eşitsizliğin önemli tarihi, sosyal ve ekonomik nedenleri var. Gelişmenin nimetlerinden yeterince yararlanamamak, başta Doğu ve Güneydoğu Anadolu illeri için sözkonusu olmakla birlikte, Doğu Karadeniz, İç Anadolu’nun bazı alt bölgeleri, hatta Batı Anadolu’nun ve Akdeniz’in denize kıyısı olmayan illeri için de sözkonusudur.

Eşitsizliği ölçmeye yarayan milli gelirin dağılımı ile ilgili en son veriler 2001 yılına aittir. 2001 yılından sonra ise hiçbir tatmin edici açıklamaya gerek duymadan, kısa adı TÜİK olan Türkiye İstatistik Kurumu, milli gelirin illere ve bölgelere dağılımı ile ilgili bilgi üretmeme yoluna gitmiştir. Dolayısıyla 2001 sonrası dönemde milli gelirin bölgelere dağılımı, bölgesel eşitsizliğin güncel boyutları tamamen sisler altındadır.

Türkiye’nin küresel ekonomiye daha çok açıldığı, planlamadan uzaklaşıp piyasa dalgalanmalarına açık hale geldiği 1980’lerden 2000’lere bölgesel eşitsizliğin, güçlü bölgeler lehine, azgelişmiş bölgeler aleyhine değiştiği görülmüştür.

Kaynak: TÜİK

Türkiye’nin en gelişmiş bölgesi Marmara, her geçen yıl bölüşümü kendi lehine çevirmektedir. 1987’den 2001’e Marmara Bölgesi’nin Türkiye milli gelirindeki payı yüzde 35’ten yüzde 38’e çıkarken Doğu ve G.Doğu’nun payının düştüğü görülmektedir. Yüzde 5 olarak kayıtlara geçen Güneydoğu milli gelirinin, yüzde 1,5’unun tek başına Gaziantep’e ait olduğu, bu ilin dışarıda tutulması halinde Güneydoğu’nun payının yüzde 3,5, Doğu Anadolu ile birlikte yüzde 6,5’ta kaldığı görülmektedir. Nüfusun yüzde 15-16’sının yaşadığı Doğu ve Güneydoğu’nun bölgenin milli gelirdeki payının yüzde 6’larda seyretmesi eşitsizliğin ileri boyutlara ulaştığını göstermektedir.

İller düzeyinde bir analiz, Doğu ve Güneydoğu’nun 21 ilinin Türkiye milli geliri içindeki payının 1970’lerden başlayıp 1980’lerde hızlanan bir süreçle hızla gerilediğini ortaya koymaktadır. Bölge illeri 1965’te Türkiye toplamında yüzde 10,5’a yakın pay sahibi iken bu pay 10 yıl sonra önce 9,5’a düşmüş, 1987’de yüzde 7,7’ye gerilemiş, 2001’de de yüzde 7,2 olarak saptanmıştır.

Kaynak: TÜİ

Özellikle bazı Bölge illerindeki gerileme çarpıcıdır. Örneğin Kars, 1965’te milli gelire katkı açısından Türkiye’nin 18’nci ili iken 35 yıl sonra 68’nci sıraya gerilemiştir. Erzurum aynı dönemde 22’nci sıradan 39’ncu sıraya gerilemiştir. Elazığ, 30’ncu sıradan 40’ncılığa gerilemiş, Ş.Urfa, 21’nci sıradan önce 47’nciliğe geriledikten sonra GAP ile birlikte toparlanıp 21’nciliğe çıkmıştır. Diyarbakır da benzer bir dalgalanma yaşamıştır.

1965-2001 Dönemi Türkiye Milli Gelirinde Doğu ve G.Doğu İlerinin Payı %.
	1965	Sırası/67 il	1975	Sırası/67 il	1979	Sırası/67 il	1987	Sırası/67 il	2001	Sırası/81 il
Kars	1,2	18	0,84	36	0,7	40	0,3	56	0,2	68
Ş.Urfa	1,14	21	0,96	28	0,58	47	0,7	36	1,1	21
Erzurum	1,1	22	1,05	24	0,98	24	0,7	35	0,5	39
Elazığ	0,95	30	0,73	41	0,87	31	0,7	31	0,5	40
Malatya	0,88	36	0,88	31	0,68	41	0,9	27	0,8	27
Diyarbakır	0,78	43	1,11	22	0,83	34	1,2	20	1,1	22
Siirt	0,75	45	0,63	46	0,44	51	0,6	44	0,2	67
Mardin	0,72	47	0,73	44	0,58	46	0,6	39	0,5	42
Erzincan	0,56	49	0,45	53	0,4	54	0,3	58	0,2	64
Van	0,51	52	0,43	56	0,4	55	0,4	54	0,4	51
Adıyaman	0,42	57	0,32	61	0,41	53	0,5	47	0,4	48
Ağrı	0,35	61	0,31	63	0,33	61	0,2	62	0,2	70
Muş	0,33	63	0,34	60	0,32	62	0,1	64	0,1	71
Bitlis	0,23	64	0,24	64	0,2	64	0,2	63	0,1	72
Tunceli	0,18	65	0,22	65	0,16	66	0,1	66	0,1	80
Bingöl	0,16	66	0,19	66	0,18	65	0,1	65	0,1	75
Hakkari	0,13	67	0,13	67	0,11	67	0,1	67	0,1	78
Batman									0,3	59
Şırnak									0,1	73
Ardahan									0,1	79
Iğdır									0,1	77
Toplam	10,39		9,56		8,17		7,7		7,18

Kaynak: TÜİK verilerinden hesaplanmıştır

Bölgesel eşitsizlikle ilgili bir başka görünümü farklı bölge tanımları çerçevesinde görmek mümkündür.

Avrupa Birliği'nin bölgesel düzeyde uyguladığı müktesebata uyum çerçevesinde; DPT koordinasyonunda ve TÜİK’in de katkılarıyla İstatistiki Bölge Birimleri Sınıflandırmasına geçilmiş ve Düzey 1 olarak 12, Düzey 2 olarak 26 ve Düzey 3 olarak da 81 (il) İstatistiki Bölge Birimi tanımlanmıştır. Buna göre, Düzey 2 sınıflandırmasında çeşitli göstergelerle 26 alt bölgedeki eşitsizliğin devasa boyutları ortaya çıkmaktadır.

ÇEŞİTLİ GÖSTERGELERLE BÖLGESEL EŞİTSİZLİĞİN BOYUTLARI
Bölgeler	Sosyo-Ekonomik Gelişmişlik Sırası (2003)	Nüfusun Payı (2000) (Yüzde)	1990-2000 Yıllık Nüfus Artış Hızı (Yüzde)	Şehirleşme Oranı (2000) (Yüzde)	Net Göç Oranı	Bölgelerin GSYİH'ya Katkısı	Kişi Başına GSYİH Endeks Değerleri (2001)	İşsizlik Oranı (2006) (Yüzde)	İstihdam %			Bütçe Gelirinin Giderlerini Karşılama Oranı (2006)
									-2006
									Tarım	Sanayi	Hizmetler
					(1995- 2000) (Binde)	(2001) (Yüzde)

TR10 (İstanbul)	1	14,8	33,1	90,7	46,1	21,3	143	11,2	0,5	41,9	57,6	9,97
TR51 (Ankara)	2	5,9	21,4	88,3	25,6	7,6	128	12,1	7,5	25,2	67,3	2,2
TR31 (İzmir)	3	5	22,4	81,1	39,9	7,5	150	11,2	17,5	31,2	51,3	4,46
TR41 (Bilecik, Bursa, Eskişehir)	4	4,5	22,6	76,4	38,7	5,2	117	7,6	17,3	45,1	37,6	1,86
TR42 (Bolu, Düzce, Kocaeli, Sakarya, Yalova)	5	4	17,7	57,2	-9,5	7,6	191	10,7	20	34,6	45,4	8,61
TR21 (Edirne, Kırklareli, Tekirdağ)	6	2	13,6	60,2	43,4	2,5	127	8	22,9	30	47,1	1,74
TR62 (Adana, Mersin)	7	5,2	21,8	68,5	-6,9	5,8	111	16,2	26,1	21,5	52,3	1,45
TR32 (Aydın, Denizli, Muğla)	8	3,7	16,3	46,7	35,8	4,2	113	7,4	34,9	22,7	42,4	1,13
TR61 (Antalya, Burdur, Isparta)	9	3,7	31,3	55,3	47,2	3,5	95	7,3	32,6	14,3	53,1	1,38
TR22 (Balıkesir, Çanakkale)	10	2,3	9,2	51,5	11,6	2,2	98	6,2	47,7	15	37,3	0,83
TR81 (Bartın, Karabük, Zonguldak)	11	1,5	-7,4	44,5	-69,1	1,6	108	5,9	36,6	23,9	39,5	1,56
TR33 (Afyon, Kütahya, Manisa, Uşak)	12	4,5	10	52	-5,8	3,9	88	7,2	40,6	24,1	35,3	0,95
TR52 (Karaman, Konya)	13	3,6	21,3	58,9	0	2,7	75	10,6	33,5	18,9	47,5	0,75
TRC1 (Adıyaman, Gaziantep, Kilis)	14	3	20,3	70,3	-22,9	2	65	15,1	23,3	35,2	41,5	0,61
TR63 (Hatay, Kahramanmaraş, Osmaniye)	15	4	12,8	52,6	-30,2	2,9	74	12,1	33,3	22,3	44,4	0,97
TR72 (Kayseri, Sivas, Yozgat)	16	3,7	8,7	58,8	-28,6	2,4	66	11,3	26,8	23,2	50	0,68
TR71 (Aksaray, Kırıkkale, Kırşehir, Nevşehir, Niğde)	17	2,5	10,1	53	-19,4	2,1	85	10,5	42	16,3	41,7	0,9
TR83 (Amasya, Çorum, Samsun, Tokat)	18	4,4	5,2	51,5	-46,7	3,2	73	6,6	50,8	15,1	34	0,56
TR90 (Artvin, Giresun, Gümüşhane, Rize, Trabzon, Ordu)	19	4,6	9,3	49,4	-26,1	3,1	67	5,7	52,2	11,9	35,9	0,61
TRB1 (Bingöl, Elazığ, Malatya, Tunceli)	20	2,6	11,1	58,8	-27,1	1,7	67	13,7	44,2	13,6	42,2	0,32
TR82 (Çankırı, Kastamonu, Sinop)	21	1,3	-7,3	47,8	-39,8	0,9	70	5	58,6	10,3	31,2	0,4
TRA1 (Bayburt, Erzincan, Erzurum)	22	2	7,4	57,3	-43,5	1	50	5,4	47,5	8,6	43,8	0,3
TRC2 (Diyarbakır, Şanlıurfa)	23	4,1	29,1	59,1	-39,5	2,2	54	12	26,9	16,2	56,8	0,31
TRC3 (Batman, Mardin, Siirt, Şırnak)	24	2,6	23,4	59,6	-46,8	1,2	46	15,7	20	17,5	62,5	0,22
TRA2 (Ağrı, Ardahan, Iğdır, Kars)	25	1,7	5	44,6	-57,3	0,6	34	5,2	56,2	5,9	37,9	0,23
TRB2 (Bitlis, Hakkari, Muş, Van)	26	2,9	25,5	49,3	-39,5	1	35	8,5	48,4	10,6	41	0,18
Türkiye		100	18,3	64,9		100	10	9,9	27,3	25,4	47

Kaynak:DPT;TÜİK;Maliye verilerinden üretilmiştir

26 bölge sınıflandırmasında, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki 6 alt bölgenin son 7 sırada yer aldıkları görülmektedir. DPT’nin 2003 yılı için ürettiği sosyo-ekonomik gelişmişlik endeksine göre, Bitlis, Hakkari, Muş, Van alt bölgesi en alt sırada, yani 26’ncıdır. 2001 verisine göre, bu alt bölgedeki kişi başına gelir, aynı yıl İstanbul’unkinin ancak yüzde 24’ü tutarındadır.

Yatırımların Dağılımında Bölgesel Eşitsizlik

Milli gelirin bölgesel dağılımı ile ilgili veri üretiminin 2001’den itibaren durdurulmuş olması, sonraki yıllarda bölgesel eşitsizliği ölçmenin imkanlarını da daraltmıştır. Yine de başka göstergelere bakılarak bölgesel gelişimin yönü hakkında bir fikir edinilebilir. Bunlardan biri teşvikli yatırımların illere, bölgelere dağılımını izlemektir. Bu yola başvurulduğunda da bölgesel dengesizliğin 2001 sonrası sürmekte olduğu anlaşılmaktadır.

Doğu ve G.Doğu Anadolu bölgesinin 21 ilinin yanısıra benzer sorunları farklı derecelerde yaşayan birçok Doğu Karadeniz ve Orta Anadolu ili de var. Sayıları 50’ye ulaşan bu illere “Kalkınmada Öncelik il” statüsü verilerek “teşvik” sağlanmak isteniyor. Ancak, Batı’ya daha yakın Düzce, Zonguldak gibi illere de aynı teşviklerin verilmesi, merkezi İstanbul’daki büyük sermaye gruplarının bu illeri tercih etmeleriyle sonuçlanıyor, Doğu ve G.Doğu’ya verilen teşvikler ise yatırım çekmede etkili olamıyor.

Hazine Müsteşarlığı’nca verilen yatırım teşviklerinden yapılan hesaplamaya göre, 2002-2006 döneminin teşvikli yatırımlarının yüzde 39’undan Marmara Bölgesi tek başına pay alırken İç Anadolu Bölgesi’nin yüzde 14, Ege Bölgesi’nin de yüzde 12 pay aldığı görülmüştür. Buna karşılık aynı dönemde, nüfusun yüzde 16’sının yaşadığı Doğu ve Güneydoğu’nun aldığı toplam pay yüzde 9’da kalmıştır. Ancak, bu toplamda da tipik bir Güneydoğu ili olmayan ve hesaplamalarda bölge ortalamasını yükselterek, analizleri etkisizleştiren G.Antep, tek başına yüzde 4,5 pay almaktadır. Dolayısıyla, G.Antep’in payı ayrı tutulduğunda, 21 ili kapsayan Doğu ve G.Doğu’nun, yatırımların ancak yüzde 4,4’ünü alabildiği görülmüştür.

Kaynak:Hazine Müsteşarlığı verilerinden hesaplandı (G.Doğu’nun G.Antep hariç payı, yüzde 1,5’tur

Özellikle Türkiye’nin Doğu ve Güneydoğusunda yer alan illerde halkın “iş ve aş” beklentilerine, AKP iktidarı döneminde izlenen politikalarla da cevap verilemedi, bölge insanının yoksulluğu giderek arttı. Bu sonuçta, IMF-Dünya Bankası direktifleriyle kamunun ekonomiden çekilmesi, yatırımlardan uzaklaştırılması, yatırımcı KİT’lerin satışı ve tasfiyesi gibi anti-kamucu politikalar etkili oldu.

Türkiye’nin 21 ilini kapsayan Doğu ve Güneydoğu illerinde yaşayan yaklaşık 11,2 milyon nüfusun işsizlik ve yoksulluk sorunlarına, özellikle bölgenin birçok ilinde süren “düşük yoğunluklu savaş” diye tarif edilen çatışmalar ve bölgeye dönük “savunma-güvenlik” harcamaları”nın öncelik taşıması çözüm üretmemiştir. AKP iktidarı döneminde de Türkiye bütçesinden bu 21 ile aktarılmış görünen kaynaklar, sivil nüfusun iş ve aş beklentilerinden çok, bölgede “savunma-güvenlik” harcamalarında, Bölge’nin pek yararlanamadığı enerji yatırımlarında kullanılmıştır.

Azgelişmişlik, sadece Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun değil, yanısıra Doğu Karadeniz, İç Anadolu, hatta Bazı Ege ve Akdeniz illerinin de sorunudur. Ancak, her tür sıralamada 81 il arasında en alt 21 sırayı, Doğu ve Güneydoğu Anadolu illeri almaktadır. Bu nedenle, bu bölgemizin azgelişmişlik sorunları, tüm bölgesel sorunların önüne geçmektedir.

1980 sonrası yaşanan rastgele dışa açılma, daha doğrusu “dışa saçılma”, dünya rüzgarlarının yıkıcı etkisini birçok alanda hissettirirken sosyal devlet desteği ile ayakta durmaya çalışan Doğu ve Güneydoğu’yu da çok olumsuz etkilemiştir. IMF, Dünya Bankası gibi kuruluşların devleti küçültme, sosyal devleti askıya alma telkinlerine sorgulamadan boyun eğilmesi sonucu, sosyal desteğe, kamu kaynaklarına ihtiyaç duyan bölgede ekonomi hızla gerilemiştir. Özelleştirmelerle, kamu kuruluşlarını kapatmalarla, tarım ve hayvancılığa verilen desteklerin azaltılmasıyla Bölgenin, milli gelire katkısı hızla azalmıştır. Bölgede gerileyen tarım ve hayvancılık, bölgeye hızla egemen olan şiddet ikliminin etkisiyle yoğun bir göçü de başlatmıştır. Bu durum, bölgenin insan gücü ve servet-sermaye kanamasını artırırken, göç alan büyük metropollerde de ciddi uyum sorunları yaşanmasına yol açmıştır.

Nihayet, son 2007 nüfus sayımlarından anlaşılmaktadır ki, özellikle Güneydoğu insanı, artan yoksulluk ve güvenlik sorunlarına rağmen Bölge dışına göç etmekten vazgeçmiş, göçenlerin bir kısmı geri dönmüş, Bölgenin kent merkezlerine sığınmıştır. Bu geriye göçme ya da göçten vazgeçme kararında, göçülen Batı metropollerinde tutunamamak etkeni kadar, lince varan hoşgörüsüzlüğe muhatap kalmak gibi davranışlar etkili olmuştur.

Bölgede hızla artan işsizliğe, özellikle genç işsizliğine çözüm üretilemeyişi, kimliğin inkarı, dışlanma, devlete güvensizlik duygularını da beslemeye devam etmektedir. Bölgeyi uzun süre oyalayan GAP yatırımlarının, Bölgenin kendi ihtiyaçlarından çok, Türkiye’nin gelişmiş bölgelerinin kullandığı enerji yatırımlarına odaklı olduğu ve mevzi gelişme fırsatları dışında Bölge’de radikal değişikliklere yol açmadığı , enerji ayağı tamamlanırken tarım ayağına dönük yatırımların sürüncemede kaldığı anlaşılmıştır. Bölgenin güneyi GAP ile oyalanırken Kuzeydoğu illeri için hiçbir şey yapılmamış, bu bölgeden göçler daha da hızlanmıştır.

Doğu Ve Güneydoğu Anadolu Bölge nüfusunun yarısından fazlası yoksulluk sınırının altında yaşamaktadır. Yoksulluğun bir göstergesi olan yeşil kartla tedavi olan nüfus Türkiye genelinde , 2008’de 9,4 milyon olarak belirlenirken, bunların yüzde 46’sının, Doğu ve Güneydoğu’daki 21 ilde yaşadığı görülmektedir. Yeşil kartlılık oranı Hakkari, Ağrı, Van ve Bitlis’te nüfusun yarısını aşmaktadır.

Bölgedeki tarım dışı işsizlik oranı, Türkiye’nin diğer bölgelerinin üstündedir, tüketici enflasyonu bölgede daha yüksektir.

Bölgenin illerinin, sayıları 50 yi bulan kalkınmada öncelikli iller kapsamına alınması, hiçbir teşvik etkisi yaratmamış, 2002-2006 döneminde Bölgenin 21 ilinde yatırım için teşvik görmüş yatırımların yüzde 4,4’ü bulan tutarı, tek başına Bursa’nın yatırımlarının altında kalmıştır..

Bölgeye aktarılmış görünen kamu kaynaklarının ağırlıkla “savunma ve güvenlik” için harcandığı, bölge insanının iş ve aş beklentisine cevap vermediği görülmektedir. Bölgeye yapılmış görünen sınırlı miktardaki kamu yatırımlarının da Bölge insanının istihdam ve girişim iklimi beklentisine cevap vermeyen, enerji sektörü ağırlıklı yatırımlar olduğu anlaşılmaktadır. Bölgeye doğrudan yararı olmayan bu yatırımların bölgenin ekolojik dengesine verdiği zarar ve kültürel varlıklarına yaptığı tahribat ise gözardı edilmektedir.

Türkiye nüfusunun yüzde 16’sına yakınını oluşturmasına karşın, kamu harcamalarından, nüfus başına hep Türkiye ortalamalarının çok altında pay alan Bölge, mahalli idare harcamalarında da “öteki” muamelesi görmektedir. Kentleşme oranı yüzde 60’a yaklaşan, bazı illerinde Türkiye ortalamasını geçen Bölge’nin kent sorunları hızla büyürken sorunları çözmeye dönük altyapı yatırımları, mahalli idarelere merkezden aktarılan paylar hep düşük kalmaktadır. Nüfusun yüzde 16’sını oluşturmasına karşın, bölgenin merkezi bütçeden mahalli idarelere ayırdığı pay yüzde 8,5’ta kalmaktadır.

***

Bölgenin sosyal ve ekonomik sorunlarının çözümü için önerilerimiz şunlardır:

Yoksullara Gelir Transferi

Bölgede, çeşitli sektörlere bir yatırım hamlesi düşünülse bile, bu yatırımların olgunlaşması ve gelir yaratıcı sonuca ulaşması uzun bir zaman alacaktır. Oysa Bölgenin çok acil kaynak girişine ihtiyacı vardır. Bu kaynak girişi hem Bölge yoksullarının kendilerini adil bir toplumun eşit vatandaşları olarak hissetmeleri ve devlete güvenmeleri, hem de gündelik hayatlarını idame ettirmeleri için zorunludur. Kaynak girişi, bölgede talebi artırarak diğer ekonomik sektörlere de canlılık kazandıracaktır. Kaynak transferi, Doğrudan Gelir desteği olarak, Brezilya ve çoğu Latin Amerika ülkelerinde uygulanmış ve yoksullukla mücadelede sonuç vermiştir. Doğrudan Gelir Desteği, öncelikle bu Bölgemizde uygulanmalı ve merkezi bütçeden, Bölgedeki 1 milyon yoksul aileye her ay net asgari ücretin yarısı olan 200 YTL maaş bağlanmalıdır. Bu desteğin mali portresi olan 2,4 milyar YTL’dir ve 2007’de 203 milyar YTL’yi bulan Türkiye bütçe harcamalarının sadece yüzde 1’I dolayındadır. Bu kaynak transferinin finansmanı, hem vergi, hem de harcamalarda yapılacak küçük düzenlemelerle kolaylıkla karşılanabilir. Doğrudan gelir desteğini, eğitimi özendiren “şartlı gelir transferi”, sosyal hizmet karşılığı gelir transferi gibi sosyal politika unsurları tamamlamalıdır.

Kamu Altyapı Yatırımları Desteği

Kentsel İyileştirme

Özellikle merkez ilçelere yoğunlaşan nüfusun kentsel hizmetler ihtiyaçlarına karşılık verecek yatırımlar için destekler artırılmalıdır. Katılımcı yerel yönetimler önderliğinde, kentlerin, daha “yaşanabilir” olanaklara kavuşması Bölgeye becerili iş gücünü çekecektir. Kısa ve orta vadede, devletin ekonomik ve sosyal altyapı yatırımlarının harekete geçireceği inşaat sektörü vasıfsız işgücünün istihdamını artıracaktır.

Yerel Yönetimleri Güçlendirme

Değiştirme ve iyileştirme faaliyetlerinin merkezi idare tarafından değil, yerel yönetimlerin karar ve inisiyatifi altında yürütülmesi, gerçekleştirilmesi temel prensip olmalıdır. Katılımcı yerel yönetimler önderliğinde kentlerin yaşanabilir hale getirilmesinde, örneğin, hükümet konakları, belediye binaları, okul ve sağlık ocaklarının onarımı ve boyanması, kent içi yolların ve kaldırımların düzenlenmesi, basit çevre düzenlemeleri, sosyal ormancılık ve ağaçlandırma gibi faaliyetler kentlerin ve çevrenin değiştirilmesinin ve iyileştirilmesinin ilk adımlarını oluşturabilir. Yerel yönetimlerin yetkileri ve kaynakları hızla artırılmalıdır.

Kültürel Hakların Geliştirilmesi

Doğu-Güneydoğu Anadolu’da gelişmenin önünü açacak girişimler salt ekonomik destek ve yatırımlarla sınırlı kalmamalıdır. Gelişme, ekonomik olduğu kadar sosyal, siyasal, kültürel düzeylerde de olmalı ve bunların önü de açılmalıdır.

Kürt kökenli yurttaşların ağırlıkla yaşadığı bu Bölgede; farklılığın reddedilmediği, farklılıkları meşru kabul eden bir siyasal, sosyal ve kültürel yaşam ortamı yaratılmalı, bunun için gerekli düzenlemeler gerçekleştirilmelidir. Siyasal, demokratik ve kültürel haklarla, kendini geliştirme hakkı toplumun tümü için eksiksiz ve eşit olarak kullanılabilmeli; Türkiye‘de yaşayan tüm yurttaşların anadillerini geliştirebilmesi için kamusal eğitim-öğretim olanaklarının sunulması, toplumsal gelişmenin olmazsa olmaz koşullarındandır.

Sınır Ticaretinin Geliştirilmesi

Sanayi, Bölge için ilk planda öncelik verilecek bir sektör değildir. Bölgenin bitkisel ve hayvansal ürünlerini işleyen, hızlı kentleşmenin yaratacağı inşaat sanayiinin elemanlarını üretecek sanayi türleri için bir şans tabi ki vardır ve fiili olarak kullanılmaktadır. Ancak, Bölgenin sınır ülkeleriyle ticaretle katedebileceği çok önemli bir mesafe vardır. Sınır ticaretini geliştirecek düzenlemelere ivedilikle geçilmelidir.

Turizm Endüstrisinin Geliştirilmesi

Bölgenin Güneydoğu’sunda Adıyaman-Şanlıurfa-Mardin-Diyarbakır destinasyonu çok önemli kültür ve inanç turizmi potansiyellerine sahiptir. İspanya’nın Endülüs turizm endüstrisi deneyiminden çıkarılacak derslerle Bölge kendi Endülüsünü yaratabilir.

Van Gölü Havzası, Selçuklu, Urartu ve Ermeni uygarlıkları ile ilgili taşıdıkları emsalsiz kültürel varlıklar sayesinde kendi başına bir destinasyon olma potansiyeline sahiptir. Doğu’da Erzurum, Palandöken, Kars, Ağrı destinasyonunda entegre bir doğa/kış, kültür turizmi için gerekli varlık birikimi ziyadesiyle mevcuttur. Bu potansiyellerin fiziki altyapı ve tanıtım ile desteklenmesi halinde önemli gelişmeler görülecektir.

Tarım ve Hayvancılıkta İyileştirme

Güneydoğu Anadolu bitkisel üretim, Doğu Anadolu hayvancılık bölgesidir. Tarım ve hayvancılık bölgede önemli bir potansiyele sahip olmakla birlikte , tarımda istihdam imkanlarının kısıtlı olması nedeniyle bu potansiyel, bölgenin ekonomik kalkınması için bir çare oluşturmamaktadır. Çeşitli ihtiyaçlara aynı zamanda cevap verebilen kırsal gelişme projelerinin belirlenmesi ve uygulanması daha verimlidir. Önemli yatırımların yapılmış olduğu GAP bölgesinde sulama projeleri fiziksel ve kurumsal altyapı yatırımlarıyla sürdürülmeli, çevreyi de dikkate alan ürün desenleri dünyadaki gelişmeler ışığında yeniden planlanmalıdır; kırsal gelişme projelerine öncelik verilmelidir.

Kaynaklar:

2008 Yılına Girerken Türkiye Ekonomisi, TÜSİAD, 2007
Akyüz, Yilmaz and Boratav, Korkut (2003) “The Making of the Turkish Crisis” World Development 31(9): 1549-1566.
Anka News Agency, Daily Economic Report, 1 September 2006.
AB İlerleme Raporları, İktisadi Kalkınma Vakfı, web sitesi
Altınbaş, S., F. Doğruel, and S. Doğruel (2002). “Regional
Convergence in Turkey: Have Provincial Incentive
Schemes Been Successful?” VI METU International
Conference in Economics, 11-14 September, Ankara
Akder Halis, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun Kalkınmasında Tarım Politikaları : Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Sosyal ve Ekonomik Öncelikler, TESEV, İst, 2006
Boratav, K. (2006) “Ilk Dokuz Ayda Sermaye Hareketleri” internet makalesi, SoL Meclis, http://www.sol.org.tr/index.php?yazino=5209
Boratav, Korkut and Erinç Yeldan (2006) “Turkey, 1980-2000: Financial Liberalization, Macroeconomic (In)-Stability, And Patterns of Distribution” Chp14 (pp. 417-455) in Lance Taylor (ed.) External Liberalization in Asia, Post-Socialist Europe and Brazil, Oxford University Press.
International Economics, Working Paper No 2005-07, July.
Grabel, Ilene (1996) “Marketing the Third World: The Contradictions of Portfolio Investment in the Global Economy” World Development, 24(11): 1761-1776.
IMF (2006) “Staff Report on Turkey” IMF Country Reports No 06/402, November.
Bağımsız Sosyal Bilimciler Grubu :
Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı Üzerine Değerlendirmeler Ankara: TMMOB.
2007 İlkyazında Dünya ve Türkiye Ekonomisine Bakış
IMF Gözetiminde On Uzun Yıl: 1998-2008
Farklı Hükümetler Tek Siyaset
2005 Başında Türkiye'nin Ekonomik ve Siyasal Yaşamı Üzerine Değerlendirmeler , www.bagimsizsosyalbilimciler.org
Sönmez, Mustafa
İşte Eseriniz:100 Göstergede Kuruluştan Çöküşe Türkiye Ekonomisi, İletişim Y. 2003,
Kriz ve 2003 Ekonomisinin Analizi, Petrol-İş Yayını, 2004
IMF Politikaları, Petrol-İş Yayını, 2004
Türkiye Ekonomisinin 80 Yılı, İTO Yayını, 2004
Türkiye’nin Dış Ticaretinin Sektörel Analizi, EBSO Yayını,2004
Türkiye İhracatının İthalat Bağımlılığı, EBSO Yayını, 2005
Yeldan, Erinc (2006) “Neo-Liberal Global Remedies: From Speculative-led Growth to IMF-led Crisis in Turkey” Review of Radical Political Economics, 38(2), pp.193-213, Spring, 2006.
Yeldan, Erinç (2001) Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi: Bölüşüm, Birikim, Büyüme, Istanbul: Iletişim Yayınları.

Web siteleri

Kamu Kuruluşları :

http://www.tuik.gov.tr Türkiye İstatistik Kurumu

http://www.dpt.gov.tr Devlet Planlama Teşkilatı

http://www.hazine.gov.tr Hazine Müsteşarlığı

http://www.tarim.gov.tr Tarım ve Köyişleri Bakanlığı

http://www.csgb.gov.tr Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı

http://www.meb.gov.tr Milli Eğitim Bakanlığı

http://www.sanayi.gov.tr Sanayi ve Ticaret Bakanlığı

http://www.kosgeb.gov.tr Küçük ve Orta Ölçekli

Sanayiyi Geliştirme Başkanlığı

http://www.saglik.gov.tr Sağlık Bakanlığı

http://www.muhasebat.gov.tr Muhasebat Genel Müdürlüğü

Uluslararası, Sivil Toplum ve Meslek Kuruluşları

http://www.dakap.org.tr Doğu Anadolu Kalkınma Projesi

http://www.gidem.org Girişimci Destekleme Merkezleri

http://www.abigem.org Avrupa Birliği İş Geliştirme Merkezi

http://www.tesev.org.tr TESEV

http://www.tisk.org.tr Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu

http://www.tobb.org.tr T.Odalar Birliği

http://www.ımf.org. Uluslararası Para Fonu

http://www.oecd.org, OECD

http://www.worldbank.org

Castaneda, T., et al. Designing and Implementing Household Targeting Systems: Lessons form Lati American and the United States, World Bank, Washington D.C., 2005.

Çakmak, E., Akder, A.Halis, “Tarım Politikaları ve GAP Bölgesi: Pozisyon Ne Olmalı?” GAP Bölgesinde Dış Ticaret ve Tarım içinde, Edit. E. Uygur, İ.Civcir, Ankara, 2004.

Çelik, Aziz, “22 Temmuz Aynasında AKP ve Sol” , Birikim, Ağustos 2007

Devlet Planlama Teşkilatı, İller ve Bölgelere Göre Çeşitli Göstergeler, Ankara, Ağustos 2003.

Devlet Planlama Teşkilatı, İllerin ve Bölgelerin Gelişmişlik Sıralaması Araştırması, (2003), Ankara, Mayıs 2003.

Devlet Planlama Teşkilatı, Yatırımlarda Devlet Yardımları ve Kalkınmada Öncelikli Yörelere Sağlanan Di-ğer Destekler, Ankara, Mart 2001.

Duran, Mustafa. Türkiye’de Yatırımlara Sağlanan Teşvikler ve Etkenliği, Hazine Müsteşarlığı, Ankara, 2002.

Ismihan, M., K. Metin-Ozcan and A. Tansel,“The Role of Macroeconomic Instability in Public and Private Capital Accumulation and Growth: The

Case of Turkey, 1963-1999,” Applied Economics 37, pp.239-251.2002

Keyder Çağlar, Nazan Üstündağ, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun kalkınmasında Sosyal Politikalar; Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Sosyal ve Ekonomik Öncelikler, TESEV, İst, 2006

Kurmuş, Orhan Doğu ve Güneydoğu Anadolu Öncelikli Sosyal ve Ekonomik Politika Önerileri; Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Sosyal ve Ekonomik Öncelikler, TESEV, İst, 2006

Öğüt, M. and Funda Barbaros (2003). “Regional DevelopmentInequalities in Turkey: An Assessment on the Distribution of Investment Incentives,” METU

Conference in Economics, September 6-9, 2003, Ankara.

Pınarcıoğlu, M. Melih, Işık, Oğuz. Yeni Kalkınmacılık:Bölgesel Kalkınmada Arayışlar, GAP-GİDEM GirişimciDestekleme Merkezleri, Ankara, 2004.

Sönmez, Mustafa , Doğu Anadolu’nun Hikayesi: Kürtler, Arkadaş Yayınları, Ank., 1991

---------------------- -Bölgesel Eşitsizlik, Alan yayınları, İst, 1998

----------------------- Gelir Uçurumu, Om Yayınları, İst, 2001

----------------------- İstanbul’un İki Yüzü, Arkadaş Yayınları, Ank. 1998

------------------------100 Göstergede Kriz ve Yoksullaşma, İletişim Y. 2002

------------------------İşte Eseriniz:100 Göstergede Kuruluştan Çöküşe Türkiye Ekonomisi, İletişim Y. 2003

------------------------Türkiye’nin Dış Ticaretinin Sektörel Analizi, EBSO Yayını,2004

------------------------Türkiye İhracatının İthalat Bağımlılığı, EBSO Yayını, 2005

Türkiye Cumhuriyeti, Ön Ulusal Kalkınma Planı (2004-2006), Ankara, Aralık 2003.

TÜSİAD, Türkiye’de Bölgesel Gelişme Politikaları Sektör-Bölge Yığınlaşmaları, TÜSİAD Büyüme Stratejileri Dizisi 4, İstanbul, Eylül 2005.

Yurt Ansiklopedisi, 1983, İst, Anadolu Yayıncılık ,İst.

YAZARIN ÖZGEÇMİŞİ

1955 Van doğumlu olan İktisatçı Mustafa Sönmez, ODTÜ İdari İlimler Fakültesi’nden 1978 yılında mezun oldu. Çeşitli araştırma kuruluşlarında, sendikalarda uzman; medyada editör, yazar, yorumcu olarak çalıştı.

Türkiye ekonomisi üzerine yayımlanmış 20 dolayında kitabı, ayrıca çok sayıda rapor ve makalesi var. Sönmez, çeşitli üniversitelerde medya ve iktisat dersleri de vermektedir.

YAYINLARI

· Devlet İşletmeleri ve Türkiye: TİB Yayınları, 1978

· Türkiye Ekonomisinde Bunalım I: 24 Ocak Kararları ve Sonrası, Belge Yayınları, 1980

· Türkiye Ekonomisinde Bunalım II: 12 Eylül'ün Ekonomi Politiği, Belge Yayınları, 1982

· Özal Ekonomisi ve İşçi Hakları: Belge Yayınları, 1984

· Türkiye'de Holdingler: Gözlem Yayıncılık, 1987. Arkadaş Yayınevi, 1990

· Doğu Anadolu'nun Hikayesi: Ekonomik ve Sosyal Tarih: Arkadaş Yayınevi, 1990

· Türkiye'de Gelir Eşitsizliği: İletişim Yayınları, 1991.

· 100 Soruda Dışa Açılan Türkiye Kapitalizmi: Gerçek Yayınları, 1992

· Grafiklerle İstanbul: Sosyal ve Ekonomik Atlas, İst. B.Belediyesi Yayını, 1994

· İstanbul'un İki Yüzü: Arkadaş Yayınları, 1996.

· Paranın Serüveni : İş Bankası/Tarih Vakfı, 75. Yıl Serisi, 1998

· Bölgesel Eşitsizlik, Alan Yayıncılık, 1998

· Gelir Uçurumu, OM Yayıncılık, 2001

· 100 Göstergede Kriz ve Yoksullaşma, İletişim Y. 2002

· Filler ve Çimenler: Medya ve Finansta Doğan/Anti,Doğan Savaşı,İletişim Y., 2003

· İşte Eseriniz:100 Göstergede Kuruluştan Çöküşe Türkiye Ekonomisi, İletişim Y. 2003

· EBSO için Türkiye ve Ege Ekonomisinde Ekonomik Panorama, Düzenli Rapor..2002, 2003, 2004, 2005

· Cumhuriyetin 80. Yılında Ege Bölgesinde Gelişme, EBSO Yayını, 2003

· Kriz ve 2003 Ekonomisinin Analizi, Petrol-İş Yayını, 2004

· IMF Politikaları, Petrol-İş Yayını, 2004

· Türkiye Ekonomisinin 80 Yılı, İTO Yayını, 2004

· Tarladan Borsaya Pamuk, İTKİB Yayını

· Türkiye’nin Dış Ticaretinin Sektörel Analizi, EBSO Yayını,2004

· Türkiye İhracatının İthalat Bağımlılığı, EBSO Yayını, 2005

· Göstergelerle İstanbul, ASK Yayını, 2005

· 2001 Krizinden 2005’e Ege Ekonomisi, İzmir AOSB Yayını,2006

· İzmir’in İstihdam ve Büyüme Sorunları,İzmir AOSB Yayını, 2007

· Doğu Ve Güneydoğu’nun Sorunları ve Çözüm Önerileri, GABB Yayını, 2008

Ayrıca çeşitli dergi ve gazeteler de yayımlanmış bilimsel makaleler, çeşitli kongrelere sunulmuş bildiriler.